Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

XIX АСР ПСИХОЛОГИЯСИДА МЕХАНИСТИК (ВУЛЬГАР) МАТЕРИАЛИЗМ
XVIII аср француз материализмига ўхшаган материалистик таълимот XIX асрда ҳам бир группа немис табиатшунослари –Бюхнер (1824–1899 й.), Фогт (1817–1895 й.) ва Молешотт (1822–1893 й.)лар томонидан давом эттирилди. Буларнинг ҳаммаси психикани айнан физиологик процесс деб таърифладилар, фикрни материя ҳаракатининг алоҳида тури деб ҳисобладилар. Масалан, Молешотт тафаккурга таъриф бериб шундай дейди: «Фикр ҳаракатдир, мия моддаларининг ўрин алмашишидир. Тафаккур масофа эгалловчи процессдир, тафаккур қанчалик мураккаб бўлса, даражалар унинг бу хусусиятини шунчалик орттиради».
Фогт психика ҳақида ва психиканинг келиб чиқиши ҳақида ўзининг фикрини «Физиологик мактублар»да қуйидаги формула билан ифодалайди: «Мен ўйлайманки, лоақал озгина бўлса ҳам мантиқий равишда мулоҳаза юритадиган ҳар бир табиатшунос албатта ўт жигарга нисбатан, сийдик буйракка нисбатан қандай муносабатда бўлса, фикр ҳам бош мияга нисбатан худди шундай муносабатдадир, деган эътиқодга келади». Фогтнинг бу қоидасида Кабаниснинг қарашлари қайтадан такрорланган. Бу формула Фогт, Молешотт ва Бюхнерларнинг ягона фронтида жон-жаҳди билан ҳимоя қилинди ва улар дунёқарашининг асосий қисмини ташкил қилди. Бюх­нер шу позицияни ҳимоя қилиб, ўзининг «Куч ва материя» деган машҳур китобида шундай деб ёзади: «Жигарсиз ўт, буйраксиз сийдик бўлмагани сингари, субстанциясиз фикр ҳам бўлмайди, психик фаолият мия субстаициясининг функцияси ёки бажарадиган табиий вазифасидир».
Бюхнер, Фогт ва Молешотт ҳамма психик жараёнларни материя ҳаракатининг барча бошқа формалари қаторидаги фақат жисмий, моддий жараёндир деб тасвирладилар. Улар психик жараёнларни физиологик жараёнларга айнан тенглаштириб қўйдилар.
Улар мураккаб психик ҳаётни ҳаддан ташқари соддалаштириб юбориб, унга механик тус бердилар, шунинг учун ҳам уларнинг таълимоти вульгар материализм деб ном олди.
Аслида, XVIII аср француз материалистлари сингари ХIХ аср вульгар материалистлари ҳам психология томонидан текшириладиган масалалар (овқат ҳазм қилиш, қон айланиш ва нафас олиш масалалари қаторида) физиология таркибига киради, шунинг учун ҳам психологиянинг илмий фан сифатида мавжуд бўлиши ортиқчадир, деб ҳисобладилар.
Бироқ, психиканинг келиб чиқиши ва моҳиятини соддалаштириб механик тушунтириш физиология фани аниқлаган маълумот ва исботларга мутлақо зид эди.
Бу материалистларнинг фикрлари кенг тарқалганлигига қарамасдан, фақат философ-идеалистлар ва психологлар (В.Джемс) томонидангииа эмас, балки физиологлар (масалан Вебер, Фехнер) томонидан ҳам қаттиқ танқид қилинди.