Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

АНТРОПОЦЕНТРИЗМ (юнон. аnthropos – инсон, kentron – марказ). Бу тасаввурга кўра, инсон–коинот маркази бўлиб, оламдаги барча воқеа–ҳодисалар ўзгаришнинг туб мақсадидир.


АНЪАНА (лот. traditio – узатиш) – маданий тажрибанинг у ёки бу унсурларини сақлайдиган, авлоддан–авлодга ўтадиган, маънавий қадриятларга асосланган, ижтимоий жараёнларнинг тарихий–генетик (наслий) узвийлигини боғлашга хизмат қиладиган универсал шакл.
А. тараққиётнинг аввалги босқичидан унинг кейинги босқичига қандай мерос қолдираётганлигини ва ушбу жараён қандай амалга ошаётганлигини ўз ичига олади. А. – инсон ҳаётининг барча маънавий–маърифий шаклларини сақлаш ва такомиллаштириш вазифасини бажариш учун хизмат қилади. А. –маънавийликнинг мавжудлик шакли саналади. А. воқеликни маьнавий ўзлаштиришнинг энг қадимги шаклларидан бири бўлиб, тарихий билимларининг ўзига хослигини сақлайди. Шу аснода, анъана ўзининг шакллари сифатида афсона, эртак, халқ оғзаки ижоди, ривоят, достон ва б. инсон ҳаётининг барча тарихий босқичларини акс эттирадиган кўринишларни ўз ичига олади. А.лар инсониятнинг табиий ўзига ҳос "кутубхонаси" бўлиб, унда замонавий синтез, тарихий, даврий воқеаларнинг маънавий–руҳий маъноларини ўзида мужассамлаштиради. Шунинг учун А. маданий ижод асоси, деб тушунилади. Шахс а. таъсиридагина камол топа олади.
Фанда А.ни тор ва кенг маънода қўллаш усули мавжуд. Тор маънода, А. ўз–ўзидан намоён бўлувчи ва ўз–ўзини бошқарувчи инсон фаолиятини ва у билан боғлиқ бўлган ижтимоий ахлоқ ва шунингдек, ижтимоий– маданий тажрибани белгилайди. Ушбу тажрибанинг энг муҳим хусусиятидан бири уларни амалга оширилиши ва ривожланишида махсус ҳокимият аппаратининг лозим эмаслигидир. А.ни кенг маънода, инсонлар учун аҳамиятли бўлган маданият ва унинг шаклларини тартибга солиш ва амалга ошириш усули сифатида қаралади. Унинг жамиятда тутган ўрнига, амалга ошиш воситасига, мақсадига кўра, салбий ва ижобий турларга бўлинади. А.нинг ушбу турлари маданият тараққиётининг мурувати сифатида амалга ошади. А.лар – тарихийлик табиатига ҳам эга. Чунки у миллат ё элатнинг тарихий илдизларига бориб тақалади. А.лар – ўзига хос қонуниятлар билан яшайди. Яъни, улар нисбий мустақилликка эга, у ёки бу анъанани вужудга келтирган шарт–шароитлар вақт меъёри билан ўзгариб, ёинки тамомила йўқолиб кетса ҳам, а. ўз кучи билан яшайверади.
А.лар ўз мазмун–моҳияти билан замон руҳига қанчалик мос тушиб, ҳамоҳанг бўлса, жамият тараққиётини шунчалик осонлаштиради, жадаллаштиради ва аксинча унга тўғри келмаса, ижтимоий тараққиётга ғов бўлиши мумкин. Жамиятда А. ўзига хос вазифаларни бажаради: кишиларни маърифатли қилиш, уларни тарбиялаш, одамларга эстетик завқ–шавқ бериш, уларни ўзаро яқинлаштириш, ахборот билан таъминлаш ва ҳокозо. А.лар ҳар бир халқнинг ҳаёт тажрибаси, билимлари, ақл–заковати зеҳну идроки, донишмандлиги, руҳияти, ички кечинмалари, меҳнат кўникмаларида ўз ифодасини топади. А.лар маълум маънода ворисийлик аҳамиятини ҳам касб этади, чунки тарих саҳнасига энди кириб келаётган ёш авлодлар қайтадан маданий–маънавий қадриятлар яратмайди, балки олдинги авлод қолдираётган маънавий бойликка ворислик қилади, айни вақтда, уни ривожлантиради ҳамда келгуси авлодларга мерос қилиб қолдиради. Шундай қилиб, А. авлодларни ўзаро боғловчи "кўприк" вазифасини бажаради.
А. миллатнинг табиий–тарихий ривожи, ижтимоий турмуши, яшаш тарзи, ўтмиши, урф–одати, диний қадриятлари, тили ва бошқалар билан ўзаро ўзвий боғланган. Улар хилма–хил шаклларда, бир–бири билан узвий алоқадорликда намоён бўлади, ўзига хос системани ташкил этади. А. таъсирида табиий–тарихий бирликни таъминловчи қадриятлар – қон–қардошлик, маданий–маънавий мерос, она юрт туйғуси ва б. нисбатан барқарор бўлади.