Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

СУБСТАНЦИЯ (лот. Substantia – моҳият) – қадимги Юнон, Ҳиндистон, Ҳитой фалсафий тафаккури тарихида бутун борлиқнинг асосини ифодаловчи тушунча. Бу бош асос муайян ашёлар ва ҳодисаларнинг пайдо бўлиши ва йўқ бўлиши шарт–шароитларини белгилайди. Фалсафа тарихида бу муаммога муносабат турлича бўлиб келган. Арастунинг гувоҳлик беришича, Пифагор "миқдор барча нарсаларнинг моҳияти", олам бу – миқдорий ўлчамлар ва уларни ташкил этиш, муносабатларнинг гармоник системаи, деб талқин қилган.
Аристотелнинг ўзи эса с. моҳият сифатида барча категорияларнинг асоси, борлиқни с. тушунчасисиз уқтириб бериб бўлмайди, – деб таъкидлайди Аристотель. У "Категориялар" асарида: "Бордики, биринчи моҳият бўлмаганда, бошқа нарсаларнинг ҳам бўлиши мумкин эмас эди", – деб ёзади. Биринчи с. моҳият, бу – муайян нарсанинг ягона ва бўлинмас, имманент (ички), бевосита индивидуал борлиғи. Биринчи моҳият ўзгармас, абадий моҳиятдир. Бундай моҳиятнинг мавжудлиги зарурий ва муқаррардир.
Иккинчи моҳият, Аристотель таъбирича биринчи моҳиятсиз юзага келиши мумкин эмас. Мас., инсон якка ва "мана бу" реал тирик мавжудот сифатида биринчи моҳиятни ташкил қилади. Иккинчи моҳиятларнинг вазифаси борлиқнинг умумий таъриф – тафсифини таъминлашдир. Демак, иккинчи моҳиятлар ўз ҳолича мустақил моҳиятлар туркумини ташкил қила олмайди, чунки уларнинг вазифаси моҳиятнинг турли томонлари, жиҳатларини ўзида акс эттириш, моҳиятнинг ҳолатлари, "орқали босқичлар"ни таҳлил қилишдир.
Фалсафий тафаккур ривожи тарихида с. га икки хил ёндашув мавжуд. Биринчидан, с. субстрат (лот. субстратум – асос, негиз)дан фарқланмайди. Мас., Пифагорда сон – миқдор, Гераклитда – олов, Фалесда – сув, Анаксименда – ҳаво, Платонда – ғоялар – тимсоллар, айни бир вақтда, ҳам субстрат, ҳам с. кўринишда намоён бўлади. Иккинчидан, Левкипп, Демокрит, Эпикур, Лукреций Кар ва Ибн Синода с. ва субстрат бир–биридан фарқланади. Ибн Сино моддий борлиқнинг негизи сифатида сув, ҳаво, олов ва тупроқни эътироф қилади. Ҳар қандай нарса уларнинг ўзаро нисбати ва бирлигидан ташкил топади. С. эса модда ва жисмнинг шакли бирлигидан иборатдир. Моддасиз шакл, шаклсиз модда борлиқнинг моҳияти бўла олмайди. Р. Декартнинг дуализмига кўра, моддий с. ва руҳий с. параллел тарзда амал қилади. Уларнинг амал қилиш қонунлари бир–биридан мустақилдир. Улардан биронтаси иккинчиси устидан ҳукмронлик салтанатини ўрната олмайди, чунки уларнинг ҳар бири ўзигагина хос жабҳага эга, улардан ташқарида қонунларнинг таъсири чегараланади. Шундай қилиб, фалсафий тафаккур тарихида с. муаммоси устида олиб борилган фалсафий баҳс–мунозаралар бирмунча самарали бўлиб, моддий ва улар руҳий жараёнларни чуқурроқ ўрганиш, улар ўртасидаги тафовут ҳамда ўзаро бирликни ҳар томонлама таҳлил этишга ўз ҳиссасини қўшиб келди.