Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ГЕРМЕНЕВТИК АЙЛАНА. Луғатларда, айниқса изоҳли луғатларда одатда битта сўзнинг бир нечта турли маънолари берилади. Агар бизда иборанинг маъноси тўғрисида ҳеч қандай тасаввур бўлмаса, у ҳолда биз ҳоҳлаганимизни танлаймиз, кейин эса танланган маънони бошқа сўзларнинг маъносига мувофиқлигини аниқлаймиз – ўзбек тилида маъноли ибора чиқишига қараймиз. Иборани маъносининг аста-секин пайдо бўлишига қараб, биз айрим сўзларнинг маъноларини ойдинлаштирамиз ва шунинг натижасида бутун иборанинг маъносини аниқлаймиз. Бу эса Г.а.: бутунликни, яхлитликни тушуниш учун элементларни тушуниш керак, лекин айрим элементларни тушуниши яхлитликни тушунишдан келиб чиқади. Бу ёндашувдан ривожланаётган системаларни изоҳлашда кўп фойдаланилади. Мас., ген тушунчасини англаш учун организм тушунчасига мурожаат қилмай бўлмайди. Синергетика тамойилларининг бир-бири орқали тушунтирилиши ҳам герменевтик айланадир.


ГЕТЕРОГЕН (юнон. heterogenes - турли, хилма-хил) бошқа турга мансуб бўлиб, таркиби ҳар хил унсурлардан ташкил топган система.


ГЁДЕЛЬ Курт (1906 йилда туғилган) – австриялик мантиқшунос ва математик. Г.К. мантиқ, рекурсив функциялар назарияси ва математика соҳасидаги "Предикатлар тор ҳисобининг тўлиқлиги ҳақидаги теорема" (1930); "Математикани арифметиклаштириш услуби" (1931); «Формал системалар нотўлиқлиги ҳақида теорема» (яъни, Г.К.нинг биринчи теоремаси деб юритиладиган ёки нотўлиқлик ҳақидаги теорема» (1931); «Формал системалар зиддиятсизлигини шу система қуроллари орқали исботлашнинг мумкин эмаслиги ҳақидаги теорема» (Гёделнинг иккинчи теоремаси, 1931) «Конструктив мантиқни талқин этишнинг муҳим натижалари» (1931–1933), «Умумий рекурсив функцияларни биринчи таърифлаш» (1934); «Тўпламлар назариясини бир гипотезаларида зиддиятсизликни аниқлаш» (1938) каби илмий ишлари билан танилган. Гёдель эришган натижалар ичида энг йириги нотўлиқлиқ ҳақидаги теоремадир. Унда таъкидланишича, ҳар қандай зиддиятсиз формал Рассель ва Уайтхед "Principia Mathematika" системаига ўхшаш система тўлиқ бўлмайди.
Г.К.нинг биринчи теоремасини кўпинча, формаллаштирилган арифметика нотўлиқлиги ҳақидаги теорема, деб ҳам айтишади.
Аниқроғи, уни қуйидаги шаклда ифодалаш ҳам мумкин: агар формал арифметик система оддий зиддиятсиз бўлса, у ҳолда у тўлиқ эмас. Г. биринчи теоремасидан услубий жиҳатдан, муҳим бир натижа келиб чиқади, яъни мазмунли арифметикани тўлалигича формаллаштириш мумкин эмас. Формаллаштирилган арифметиканинг нотўлиқлиги ҳақидаги теорема Г.К.нинг зиддиятсизлик ҳақидаги иккинчи теоремаси билан бевосита боғлиқ бўлиб, мазкур ҳол муҳим мантиқий ва гносеологик аҳамиятга эга. Г.К. агар формал арифметик система зиддиятсиз бўлса, унда мана шу системада формаллаштирилган услублар ёрдамида унинг зиддиятсиз эканлигидан далолат берувчи асослар мавжуд эмаслигини исботлади.


ГИЛОЗОИЗМ (юнон. hyle – модда, материя ва zoe – ҳаёт) – тушунчасига кўра, барча нарсаларга, тириклик хосдир, деб қарайдиган таълимот. Бу билан Г. ноорганик ва тирик табиатнинг принципиал фарқини бартараф этади. Г. тушунчаси фанга 1678 йилда Кедворт томонидан киритилган. Дастлабки юнон фалсафий таълимотларида микро ва макрокосмоснинг умумий хусусияти – уларнинг жонлилиги, деб тан олинган (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен ва б.).
Г.нинг ижтимоий-маданий илдизлари Шарқ ва Ғарб анъанавий жамиятларига бориб тақалади, уларда табиат бир бутун тирик организм сифатида тушунилган. Уйғониш даврида эса Г. антик файласуфларнинг концепциялари таъсирида онгли инсон билан табиат бирлигини асослаш учун далил сифатида ишлатилган. Материяга хос бўлган сезувчанликни ХIХ аср француз материалисти Дидро унинг муайян шаклларига нисбатан дифференциаллаштирган. Г. сезувчанлик, тириклик, психика, онг пайдо бўлишини ва ривожланишини эволюцион нуқтаи назардан асослаб беришга уринади.