Ўзбекистон республикаси автомобиль йўллари давлат қЎмитаси тошкент автомобил йўлларини лойихалаш, қуриш ва эксплуатацияси институти

Автомобилнинг бошқарилувчанлиги.

Ишдан кўзланган мақсад: Автомобилнинг бошқарилувчанлиги тўғрисида тушунча хосил қилиш ва масалалар ечиш.

Керакли асбоблар: Қалам, чизғич, ўчирғич ва калькулятор, 4 хонали жадвал

Бирламчи маълумотлар.

Бошқарилувчи ғилдиракларнинг холатини ўзгартириш йўли билан, харакат йўналишининг ўзгариши бошқарилувчанлик дейилади.
Автомобил яхши бошқарилувчанликка эга бўлиш учун қуйидаги шартлар бажарилиши лозим:

1. 
   Автомобил бурилаётганда ён томнга сирпанмасдан харакатланиши лозим.
   
2. 
   Рул юритмаси, бошқарилувчи ғилдиракларнинг бурилиш бурчаклари орасида боғланишини таъминлаши лозим.
   
3. 
   Бошқарилувчи ғилдиракларнинг турғунлиги яхши бўлиши ва уларнинг ихтиёрий тебраниши бўлмаслиги.
   
4. 
   Хайдовчига йўлдан ғилдиракка таъсир қилувчи кучнинг миқдори ва унинг йўналишидан хабар берувчи тескари боғланиш рул бошқармасида мавжуд бўлиши лозим.
   

Автомобилнинг енаки сурилиш натижасида бошқарилувчи ғиллдираклар ўрни билан белгиланган траекториядан четга чиқиши бурилувчанлик дейтлади. У уч хил бўлади
1. Нейтрал бурилувчанлик – бунда δ₁= δ₂ ; R_э= R
2. Чала бурилувчанлик – бунда δ₁> δ₂ ; R_э> R
3. Ортиқча бурилувчанлик – бунда δ₂> δ₁ ; R_э< R

Машғулотларни бажариш тартиби.

[1] ўқув қўлланмасидан фойдаланиб 164 . . . 186 масалаларни ечиш.
Масалалрни ечиш учун формулалар
1. Автомобилнинг кичик тезликда бошқарилувчанлик шарти:
;
2. Автомобилнинг бошқарилувчанлик бўйича критик тезлиги:
м/с
3. Қаттиқ ва эластик ғилдирак билан жихозланган автомобилнинг бурилиш радиуси
а) Қаттиқ ғилдирак

б) Эластик ғилдирак
;

4. Автомобилнинг бурилишидаги бурчак тезлиги

;
а) Қаттиқ ғилдирак учун
;
б) Эластик ғилдирак учун
;
5. Ёнаки таъсир этувчи кучнинг автомобил ўқларига тақсимланиши:
; ;
6. Автомобилнинг олди ва орқа ўқларининг ўртасига келтирилган ёнаки сурилиш бурчаклари δ₁ ва δ_2:
;

7. Бошқарилувчи ғилдиракларнинг бурилиш бурчаклари ўртасидаги боғланиш.
;
бу ерда: ва - ички ва ташқи ғилдиракларининг бурилиш бурсаклари.
- шкворен марказлари орасидаги масофа кўпинча
L – автомобил базаси
В – олди колея.

Масала.
Бошқарилувчи ғилдирагининг бурилиш бурчаги 10°30' бўлганда, автомобилнинг бурилиш радиуси 20 м. Автомобил шу холатда харакатланганда автоомбилнинг базаси 3,7 м, олдинги ғилдиракларнинг ёнаки сурилиш бурчаги 5° бўлса, орқа ғилдиракларнинг ёнаки сурилиш бурчаги ва автомобилнинг бурилувчанлиги аниқлансин.

Берилган қийматларни ёзиб оламиз:
θ=10°30'
R_э=20 м
L=3,7
δ₁=5°
δ₂=?

1. Эластик ғилдиракларнинг бурилиш радиуси формуласидан фойдаланамиз

Бу тенгликни орқали ечиб оламиз:


ёки

Маълумларини бир томонга, номаълумларини иккинчи томонга оламиз ва номаълум қиймат δ₂ ни аниқлаймиз.

бундан

;
Демак δ₁= δ₂=5° бўлгани учун автомобил нейтрал бурилувчанликка эга.

Масала
Автомобилнинг олдинги ғилдиракларининг ёнаки сурилиш бурчаги аниқлансин, агар автомобил базаси 2,4 м, ғилдирагининг бурилиш бурчаги 12°, орқа ғилдирагининг ёнаки сурилиш бурчаги 4°32´, бурилиш радиуси 15 м.

Берилган қийматларни ёзиб оламиз:
L=2,4
θ=12°
δ₂=4°32´
R=12 м
δ₁=?
1. Эластик ғилдиракнинг бурилиш радиуси формуласидан фойдаланамиз:
;
Бу формулани бўйича ечамиз:
;
Қавсларни очиб маълумини бир томонга номаълумини иккинчи томонга ажратамиз.
;
бундан:

ёки

Қийматларини ўрнига қўямиз

;

Олдинги ғилдиракларнинг ёнаки сурилиш бурчагини аниқлаймиз.

Шундай қилиб δ₁> δ₂ бўлгани учун автомобил чала бурилувчанликка эга.

10 – машғулот