|
в) сувли(гидрогеокимёвий) сочилиш ореоллари ва оқимлари. Ер ости ва ер усти сувларида маъдан ҳосил қилувчи элементлар: K, Na, Mg, Cu, Zn, Ph, Fe, Mo, U ва х.к. ҳамда сульфат, хлор ионлари ва бошқаларнинг фон миқдорларига нисбатан юқори миқдорга эга бўлишида намоён бўлади. Улар маъданли таналардаги ҳамда бирламчи ва иккиламчи сочилиш ореолларидаги кимёвий элементларни эритиб олиб чиқиб кетилиши ва қайта бирикиши ҳисобига ҳосил бўлади.
Сувларда оғир элементлар жуда кам миқдорда учрайди, фақат хлор, олтингугурт ва баъзи бир бошқа элементлар литосферадагига нисбатан гидросферада кўп учрайди. Дарё сувларида асосий минерализаторлар бўлиб хлор, натрий, олтингугурт, кальций ва кремний ҳисобланади. Минераллашган ер ости сувлари уларда эриган элементлар миқдори ва концентрацияси бўйча денгиз ва дарё сувларидан кескин фарқ қилади. Ер ости сувларида эриган элементлар тўрт гурухга бўлинади.
1.Сувда эриган асосий массани ҳосил қилувчи бош элементлар: Na, K, Ca, Mg, Cl, S, N, O, H, C, Al, Si.
2. Кам миқдорда учрайдиган элементлар: Li, Rb, Sr, Ba, Pb, Zn, Cu, Ni, Mn, Br, I, B, P, As.
3. Жуда кам миқдорда учрайдиган ноёб элементлар: Cr, Co, Ti, In, Ga, Ge, Cl, Zr, Ti, V, Hg, Bi, Cd, W, Se, Te, Mo, Ag, Au, Be, Sn, Sb.
4. Радиоактив элементлар: U, Ra, Th, Rn ва бошқалар.
Сувларда маъдан ҳосил қилувчи элементларнинг тўпланиши учун қуйидаги шартлар муҳим аҳамиятга эга:
маъданли тана ва уларнинг сочилиш ореолларини хосил қилувчи бирламчи ва иккиламчи эриган минералларнинг мавжудлиги;
элементларни сувдаги миграциясининг интенсивлиги;
маъданли таналарга ва улар билан биргаликда хосил бўлган сочилиш ореолларига ер ости сувларининг кириб боришини таъминловчи геолого – структуравий шароитнинг қулайлиги;
коннинг оксидланиш босқичларини ва оксидланиш зоналарини қайта ишланганлик даражасини белгиловчи палеогеографик ва палеогидрогеологик шароитларнинг қулайлиги;
элементларнинг эритмадан чўкмага ўтишига тўсқинлик қилувчи ва шунингдек, сувли сочилиш ореолларининг ривожланишига ёрдам берувчи ёндош жинсларнинг инертлиги.
Маъдансиз худудларни ва конларни ювувчи ер усти ва гурунт сувларидаги металлар миқдори қуйидаги жадвалда келтирилган.
6-жадвалдан кўриниб турибдики, маъданли конларнинг сувли сочилиш ореолларида металлар миқдори 1 – 2 марта юқори бўлади.
г) газли ёки атмогеокимёвий ореоллар тупроқ таркибидаги ҳаво ва атмосферанинг қуйи қаватларидаги жуфт–газсимон бирикмалар билан боғлиқ фойдали қазилмалар билан маҳаллий бойишида намоён бўлади. Бундай ореоллар сульфидли кон маъданларининг ва симоб конларининг кимёвий ўзгариши натижасида ҳосил бўлади. Бу гуруҳга радиоактив маъданларнинг нурланиши ҳам киради. Кўмир, нефть ҳамда табиий газ конлари устида газли сочилиш ореоллари вужудга келади.
6-жадвал
А.И.Перельман ва А.А.Сауков бўйича ер усти ва гурунт сувларидаги баъзи бир металлар миқдори
Металлар
|
Маъдансиз худуддаги ер усти ва гурунт сувларида
|
Ушбу металлар конини ювувчи сувларда
|
Никель
Кобальт
Цинк
Мис
Уран
Молибден
Қўрғошин
|
n · 10-6 - n · 10-5
n · 10-7 - n · 10-5
n · 10-7 - n · 10-5
n · 10-6 - n · 10-6
n · 10-8 - n · 10-5
n · 10-7 - n · 10-8
n · 10-7 - n · 10-6
|
n · 10-5 - n · 10-3
n · 10-5 - n · 10-3
n · 10-5
n · 10-5
n · 10-5 - n · 10-3
n · 10-5 - n · 10-4
n · 10-3
|
Тоғ жинслари, маъданлар ва минераллар радиоактивлик даражаси бўйича 5 гуруҳга бўлинади.
1.Умуман радиоактив бўлмаган жинслар – фаоллиги уран U < n · 10-5 % миқдорига эквивалент.
2. Юқори радиоактивликка эга бўлган жинслар – фаоллиги уран U < n · 10-4 - U < n · 10-5 % миқдорига эквивалент.
3. Радиоактив жинслар ва кондицияси камайган радиоактив маъданлар – фаоллиги уран U < n · 10-3 % миқдорига эквивалент.
4. Юқори радиоактив маъданлар ва камбағал маъданлар - фаоллиги уран U < n · 10-2 % миқдорига эквивалент.
5. Уран ва торийнинг бой ва оддий маъданлари - фаоллиги уран U < n · 10-1 % миқдорига эквивалент.
Отқинди жинслардан интрузивларнинг апикалли қисмида жойлашган нордон ва ўрта таркибли майда доначали гранит турлари энг катта радиоактивликка эга, ультраасосли ва асосли жинслар ўзининг энг кам радиоактивликка эгалиги билан ажралиб туради.
Радиоактивлик даражаси бўйича чўкинди жинслар бошқа жинслардан кескин фарқ қилади. Энг юқори радиоактивликка юқори сорбцион ҳоссалари билан ҳарактерланувчи торф, кўмирлашган сланецлар мансуб. Энг паст радиоактивликка эса галлоидли, сульфатли ва карбонатли(тош тузи, ангидрид, гипс, охактош, доломитлар) ётқизиқлар ҳарактерли. Бу ётқизиқларнинг радиоактивлик даражаси баъзан улар таркибида органик ва гилли – илли моддаларнинг кўпайиб бориши билан боғлиқ равишда ошиши ҳам мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
