Ўзбекистон миллий университети

Тоғолди кўллари. Юқорида қайд этилганидек, Ўрта Осиёнинг тоғолди кўллари 500­1000 метргача бўлган ба­ландлик зоналарида жойлашган. А.М.Никитин маълумот­ларига кўра, шу шартни бажарадиган кўллар сони ҳаммаси бўлиб 40 тани ташкил этади. Тоғолди кўллари сонининг бу даражада камлиги Туркистон табиий географик ўлкаси тоғолди ҳудудининг ер сирти рельефи, иқлим шароити ва бошқа омиллар билан тушунтирилиши мумкин.
Жадвалдан кўриниб турибдики, уларнинг 13 таси (32,5 фоизи) Амударё ҳавзасида, 10 таси (25,0 фоизи) Сирдарё ҳавзасида ва қолган 17 таси (42,5 фоизи) Чуй дарёси ҳав­засида ҳисобга олинган.
Тоғолди кўлларининг жойлашиш ўрнида ҳам маълум қонуниятларни сезиш мумкин. Масалан, Амударё ҳавза­сидаги тоғолди кўллари шу дарёнинг биринчи тартибли ир­моқлари (Панж, Вахш, Кофирниҳон, Сурхондарё) нинг қуйи оқимидаги қайирларда, табиий ботиқларда жойлашган. Бу қонуният Сирдарё ва Чуй ҳавзаси учун ҳам ўринлидир.
Тоғолди кўлларининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири шуки, улар асосан кичик сойлар, мавсумий қор ва ёмғирлар сувлари ҳисобига тўйинади. Шу туфайли уларнинг сув юзаси майдони ва сув ҳажми кичик бўлиб, йилнинг иссиқ мавсумларида баъзан бутунлай қуриб қолади.
Текислик кўллари. Ҳудуддаги текислик кўллари асосан йирик дарёлар (Амударё, Сирдарё, Чуй, Талас) қайирларида ва дельталарида жойлашган. Фикримизнинг ёрқин далили сифатида 12­жадвал маълумотларини келтириб ўтиш лозим. Ҳақиқатан ҳам манбаларда текисликдаги кўлларнинг умумий сони 2473 та деб қайд этилган бўлса, унинг 422 таси (17 фоизи) Амударё дельтасида, 826 таси (33 фоизи) Сирдарё дельтасида ва 832 таси (34 фоизи) Чуй, Талас дарёлари дель­­­­­­­талари ҳамда қайирларида жойлашган.
Текисликдаги кўллар асосан тошқин давридаги сувлар ҳисобига тўйиниб, уларнинг сув юзаси майдони ва сув ҳажми йил давомида ўзгариб туради. Текислик кўллари ай­рим ҳолларда йирик кўллар атрофидаги табиий ботиқ­ларда гуруҳ­гуруҳ бўлиб учрайди. Масалан, Каспий денги­зининг шарқий қирғоқларида ана шундай кўллардан 26 таси ҳисобга олинган.
Юқоридагиларга қўшимча равишда шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, текислик кўлларининг сони кейинги йил­ларда ортиб бормоқда. Бунинг асосий сабаби экин майдон­ларида ҳосил бўлган оқава сувларнинг табиий ботиқларга оқизи­лишидир. Бу жараённинг иккинчи сабаби йирик ирригация каналлари (Қорақум, Қарши магистрал канали, Аму­Бухоро канали, Қизкетган канали ва бошқалар) таъсир зонасида улардан ер остига шимилган сувларнинг ер сир­тидаги бо­тиқларда тўпланишидир. Масалан, А.М.Никитин маълумот­ла­рига кўра Қорақум канали таъсир зонасида кейинги йил­ларда ана шундай 16 та кўллар ҳисобга олинган.
Шуни алоҳида қайд этиб ўтиш лозимки, текислик кўл­лари учун юқори чегара сифатида 500 метр абсолют ба­ландлик қабул қилинган бўлса ҳам улар умумий сонининг 90­95 фоизи 50­100 метр оралиқдаги баландликларга тўғри келади.