Ўзбекистон миллий университети

Гляциоген кўллар косалари келиб чиқиши бўйича ҳо­зирги ва қадимги музликлар фаолияти билан боғлиқ. Гля­циоген кўллар ўлкамиздаги тоғли ҳудудларнинг энг баланд минтақаларини эгаллаган. Гляциоген кўлларнинг энг кўп сони ва энг катта йиғинди сув юзаси майдони 4000­4500 метр оралиқдаги баландлик зоналарига тўғри келади. Гля­циоген кўллар тури ўз навбатида музлик кўллари, кара кўллари, занд кўллари ва морена кўллари деб номланувчи кичик турларга бўлинади.
Музлик кўллари йирик музлик сиртидаги ботиқларда ҳосил бўлади ва йилнинг совуқ даврларида йўқ бўлиб кетади. Масалан, Шимолий Энгилчак музлигидаги Мерцбахер кўли шу кичик турга мисол бўлади.
Кара кўллари музликларнинг чекиниши натижасида уларнинг ўрнида ҳосил бўлган ботиқларда пайдо бўлади.
Занд кўллари музликлар остидан сизиб чиқаётган сув оқимининг турли ётқизиқлар тўсиб қолиши натижасида ҳосил бўлади ва асосан йилнинг иссиқ мавсумларида пайдо бўлади. Ойгаинг (Писком дарёсининг ирмоғи), Зарафшон дарё­лари ҳавзаларидаги музликларда кузатилган.
Морена кўллари ўлкамизнинг тоғли ҳудудида кўплаб учрайди. Уларнинг тўғонлари мореналар ётқизиқ­ларидан ҳо­сил бўлади. Шу кичик турга Оҳангарон ҳавзасидаги Аро­шан кўли, Зарафшон ҳавзасидаги Кўликалон, Чимтарға ва Чап­дара каби кўллар мисол бўлади.
Гравитацион кўллар тоғолди ва ясси тоғли ҳудудларда дарё водийcининг сурилиш, кўчки­қулаш маҳсулотлари, оқизиқлар конуси ёки қор кўчкилари тўсиб қолиши натижасида ҳосил бўлади. Бу турдаги кўллар уларни юзага келтирувчи жараёнларга боғлиқ ҳолда кўчки­қулаш кўллари ва қор кўчкилари кўллари деб аталувчи кичик турларга бўлинади. Биринчи кичик турдаги кўллар ёнбағирларнинг кўчиши, сурилиши ёки ирмоқларнинг лойқа оқизиқлари конуси билан бош дарё ўзанининг тўсилиб қолиши нати­жасида пайдо бўлади. Рельеф ва иқлим шароитига боғлиқ ҳолда улар қисқа ва узоқ умр кўриши мумкин. Масалан, Шоҳимардон дарёси ҳавзасидаги Кўккўл шу кичик турга мансубдир. Иккинчи кичик турдаги кўлларнинг пайдо бў­лиши кўпчилик ҳолларда ёмон салбий оқибатларга олиб келади.