Ўзбекистон миллий университети

3.2. Антропоген кўллар
Антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хў­жалик фаолияти билан боғлиқдир. Ирригация, гидроэнер­гетика, балиқчиликни ривожлантириш мақсадаларида қу­рилган сув омборлари, экин майдонларини суғоришда ор­тиқча сувларнинг ер сиртидаги табиий ҳамда очиқ карьерлар ва шахталар ўрнидаги ботиқларда тўпланиши натижасида ҳосил бўлган кўллар шу гуруҳга мансубдир.
Антропоген кўллар гуруҳини қуйидаги кичик гуруҳларга ажратиш ўринлидир:
- сув омборлари;
- ирригация­ташлама кўллари;
- тоғ­кон карьери кўллари.
Сув омборлари дарё ва сойлар сувидан тўла ва са­марали фойдаланиш мақсадида қурилади. Бу ҳақдаги маъ­лумотлар ушбу китобнинг "Сув омборлари" бўлимида ба­тафсил ёритилган.
Ирригация­ташлама кўллари. 20­асрнинг 60­йилларида Қуйи Амударё зонасида янги ерларни ўзлаштириш нати­жасида Сариқамиш кўли, Аму­Бухоро канали зонасидаги ерларни ўзлаштириш натижасида Денгизкўл, Порсонкўл, Қорақир кўллари, 70­йилларнинг ўрталарига келиб Қарши чўлларини ўзлаштириш натижасида эса Султонтоғ кўли пайдо бўлди.
Шу турга мансуб бўлган Арнасой кўллар тизими 1969 йилда Сирдарёнинг тўлинсув давридаги оқимининг катта қисмини (20 км³ га яқин) шу жойдаги табиий ботиққа оқи­зилиши натижасида вужудга келди. Охирги йилларда Арна­сойдаги сув ҳажми 20 км³ атрофида бўлиб, ҳар йили унга Сирдарё сувининг бир қисми ва 2 км³ ҳажмдаги коллектор­ зовурлар сувлари келиб қўшилмоқда. Натижада сув юзаси майдони йилдан­йилга орта бориб, ҳозирги кунда 3000 км² га етди, ундаги сув ҳажми ҳам шунга мос равишда ортди.
Тоғ­кон карьери кўлларининг ҳосил бўлиши икки хил кўринишда кечади. Уларнинг биринчиси, очиқ карьерлар ва шахталар ўрнида ҳосил бўлган ботиқларнинг сувга тўлиши туфайли пайдо бўлади. Бундай кўллар Олмалиқ­Оҳангарон, Мурунтов, Учқудуқ тоғ­кон саноати районларида учрайди ва кўпчилик ҳолларда мавсумий характерга эга. Иккинчи кў­ринишдаги кўллар эса тоғ­кон саноатида ишлатилган сув­ларнинг (аксарият ҳолларда улар ўта заҳарли бўлади) махсус қурилган ҳавзаларда тўплаш натижасида ҳосил бўлади. Бундай кўлларни йирик тоғ­кон саноати жойлашган ҳудудлар (Ангрен, Оҳангарон, Олмалиқ, Навоий, Зарафшон, Учқудуқ) да учратамиз. Улар қатъий назорат ва кузатув ос­тида бўлиши лозим. Акс ҳолда бундай кўллар ўзлари жой­лашган ҳудуднинг ҳайвонот оламига, ўсимликлар дунёсига, ер ости ва ер усти сувлари сифатига, тупроқ қоплами ҳо­латига салбий таъсир этади.


Хулоса
Юқоридагилардан қуйидаги хулосаларга келиш мумкинки.
Кўл пайдо бўлган пайтдан бошлаб ундаги сув массалари билан кўл косаси ва кўлни ўраб турган муҳит ўртасида ўзаро боғлиқлик вужудга келади. Шу боғлиқлик туфайли кўл ўзига хос бўлган ривожланиш шароитига эга бўлади. Бу ривож­ланишнинг айрим қирралари тўлқинлар таъсирида қир­ғоқларнинг емирилишида (абразия)да, емирилиш маҳсу­лотларининг кўлнинг қирғоққа яқин қисмида ётқизиқлар сифатида тўпланиб, сув ости қирғоқ террасасини ҳосил қи­лишида, кўлга келиб қуйиладиган дарёларнинг лойқа оқи­зиқларни олиб келиши ва уларнинг чўкишида ҳамда бошқа жараёнларда ўз аксини топади. Натижада кўл ботиғи ва унинг юқорида қайд этилган қисмларининг шакли, чега­ралари ҳам ўзгариб боради.
Юқорида баён қилинганлардан шу нарса аниқ бўлдики, ўлкамиз кўлларининг катта қисми тоғли ҳудудларда жой­лашган. Уларнинг аксарияти дарёлар ва сойлар ўзанининг тўсилиб қолиши натижасида вужудга келган кичик кўллар­дир. Бу кўлларнинг суви ниҳоятда тиниқ, тоза, минерал­лашув даражаси жуда кичик (Иссиқкўлдан ташқари) ва сувининг ҳарорати нисбатан паст бўлади. Тоғ кўллари ат­рофларида, айниқса ёз ойларида ажойиб микроиқлим ву­жудга келиб, жуда гўзал табиий­географик манзара ҳосил бўлади.
Кўлларнинг келиб чиқиши бўйича таснифи дастлаб 1937 йилда М.А.Первухин томонидан таклиф этилган. Кейинчароқ (1960 йил) ушбу таснифни Б.Б.Богословский анча такомил­лаштирган ва шу туфайли уни алоҳида тасниф сифатида қайд этиш мумкин. Кўллар косаларининг генезиси бўйича АҚШлик гидролог олим Ж.Е.Хатчинсон томонидан 1957 йилда таклиф этилган таснифи юқоридагилардан мукамал­лиги билан ажралиб туради.
Маълумки, 20­асрнинг 2­ярмида ўлкадаги сув заҳира­ларини ҳудудлар бўйича қайта тақсимлаш, янги ерларни ўз­лаштириш, тоғ­кон саноати ва бошқа қатор омиллар таъсири натижасида кўплаб сунъий­антропоген кўллар ҳосил бўла бошлади. Кўллар генезисини ҳозирги кун нуқтаи­назаридан ёритишда бу ҳолатни эътиборга олиш муҳимдир. Муал­лифлар томонидан таклиф этилаётган таснифнинг юқори­дагилардан фарқи ҳам шундадир, аниқроғи ушбу тасниф бўйича Ўрта Осиё кўллари дастлаб икки катта гуруҳга­ табиий ва антропоген кўлларга бўлинади (3.1­расм).
Табиий кўллар косаларининг келиб чиқиши бўйича ер­нинг ички (эндоген) ва ташқи (экзоген) кучлари билан боғ­лиқ бўлса, антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хўжалик фаолияти таъсири натижасидир.