Ўзбекистон миллий университети

Тоғ кўллари деганда, юқорида қайд этилганидек, ўлка­миз тоғларида 1000 метрдан баландда жойлашган кўлларни тушунамиз. А.М.Никитин маълумотлари бўйича Ўрта Осиё­нинг тоғли қисмида шу шартни қаноатлантирадиган кўллар сони 2981 тани ташкил этади. Улар йирик дарёлар ҳавзалари бўйича қуйидагича тақсимланган: Амударё ҳавзасида 1783 та (60 фоиз атрофида), Сирдарё ҳавзасида 541 та ва Чуй,Талас дарёлари ҳамда Иссиқкўл ҳавзаларида 657 та кўл ҳисобга олинган. Бу ҳақда тўлароқ маълумотлар 1.1­жадвалда келти­рилган.


1.1­жадвал
Тоғ кўллари сонининг баландлик минтақалари ва айрим дарёлар хавзалари бўйича тақсимланиши

Дарё хавзаси	Б а л а н д л и к, м									Хам­ маси
	1001­ 1500	1501­ 2000	2001­ 2500	2501­ 3000	3001­ 3500	3501­ 4000	4001­ 4500	4501­ 5000	5001­ 5500
Амударё	14	15	31	47	559	375	488	246	8	1783
Сирдарё	17	36	38	49	164	224	13	­	­	541
Чуй, Талас дарёлари ва Иссиқкўл ҳавзаси	­	­	35	29	72	214	304	3	­	657
хаммаси:	31	86	98	168	937	903	504	246	8	2981
% хисобида	1,03	2,88	3,28	5,63	31,43	30,29	16,90	8,25	0,26	100

Изоҳ: жадвал А.М.Никитин маълумотлари бўйича муаллифлар то­­­­монидан тузилди.
Жадвал маълумотларини таҳлил қилиш шуни кўрсата­дики, кўлларнинг қарийб 80 фоизи 3000­4000 метр баланд­ликлар оралиғига тўғри келади. Шуни алоҳида қайд этиш ло­зимки, дастлаб баландлик орта бориши билан кўллар сони ҳам шунга мос равишда кўпайиб боради. Бу жараён 4000 метр­гача давом этади. Сўнг, кейинги босқич баландлик мин­тақаларида, кўллар сонининг баландлик ортиб бориши би­лан секин­аста камайиб боришини кузатамиз.
Бу жараённинг айрим дарёлар ҳавзалари бўйича қандай кечишини таҳлил этиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Сирдарё, Чуй, Талас дарёлари ҳавзаларидаги (Иссиқкўл ҳавзаси билан бирга) кўллар сонининг баландлик бўйича ўзгариши юқо­рида қайд этилган қонуниятга бўйсунса, Амударё ҳавзасида эса бироз бошқачароқ ҳолатни кўрамиз. Жумладан, бу ҳав­зада кўллар сони 3500 метр баландликкача кескин ортиб боради ва 559 та га етади. Ундан кейинги баландлик зона­си(3500­4000 метр)да кўллар сони бир мунча камаяди, аниқ­роғи 375 та га тушиб қолади. Шундан кейинги баландликлар (4000­4500 метр)да эса кўллар сони яна орта бориб, 488 тага етган. Баландликларнинг кейинги ортиши кўллар сонининг камайишига мос равишда кечади: 5000­5500 метр баланд­ликларда ҳавза бўйича атиги 8 та кўл ҳисобга олинган. Бу кўлларнинг ҳаммаси Панж дарёси ҳавзасида жойлашган.
Фикримизча, кўллар сонининг барча ҳавзаларда 3000­ 4000 метр баландликларда кўплаб учрашига асосий сабаб, бу баландликларда кўл косасининг ҳосил бўлиши учун қулай геоморфологик, геотектоник шароитларнинг ва шу билан бирга уларнинг сувга тўлиши учун иқлимий, гидрографик омилларнинг ҳам мавжудлигидир.
Юқорида баён қилинганлардан шу нарса аниқ бўлдики, ўлкамиз кўлларининг катта қисми тоғли ҳудудларда жой­лашган. Уларнинг аксарияти дарёлар ва сойлар ўзанининг тўсилиб қолиши натижасида вужудга келган кичик кўллар­дир. Бу кўлларнинг суви ниҳоятда тиниқ, тоза, минерал­лашув даражаси жуда кичик (Иссиқкўлдан ташқари) ва сувининг ҳарорати нисбатан паст бўлади. Тоғ кўллари ат­рофларида, айниқса ёз ойларида ажойиб микроиқлим ву­жудга келиб, жуда гўзал табиий­географик манзара ҳосил бўлади.