Ўзбекистон миллий университети

Кўллар географияси

Ер куррасида кўллар нотекис жойлашган. Дунё табиий харитасига назар ташласак, кўлларнинг кўпчилиги материк­ларнинг шимолий қисмларида ёки тоғли ҳудудларда уч­рашининг гувоҳи бўламиз. Ҳақиқатан ҳам материкларнинг шимолий қисмларида жойлашган давлатлар (Канада, АҚШ нинг шимолий қисми, Скандинавия ярим ороли мамлакат­лари, Россия) ҳудуди кўллар сонининг беҳисоб кўплиги би­лан ажралиб туради. Ҳатто уларнинг аниқ сони ҳам аниқ­ланмаган. Худди шу каби кўллар тоғли ҳудудларда ҳам кўп­лаб учрайди. Масалан, биргина Орол ҳавзасининг тоғли қисмида 5000 дан ортиқ катта­кичик кўллар борлиги аниқ­ланган.
ЮНЕСКО маълумотлари бўйича Ер юзида сув юзаси майдони 3000 км.кв дан катта бўлган 53 та кўл рўйхатга олинган. Шу маълумотларга кўра сув юзаси майдони (374000 км²) бўйича ҳам, сув сиғими (78200 км³) бўйича ҳам дунёдаги энг йирик кўл Каспий кўлидир. Сув юзаси майдони бўйича кейинги ўринларда Юқори кўл (82 680 км²), Виктория кўли (69000 км²) ва бошқалар туради. Сув сиғими бўйича эса Байкал (23000 км³), Танганьика (18900 км³) кўллари йирик ҳисобланади. Худди шу каби дунё кўлларини чуқурлиги бўйича ҳам тартибга солиш мумкин. Масалан, энг катта чуқурлиги бўйича Байкал кўли биринчи ўринда турса (1741 м), кейинги ўринларда Танганьика (1435 м), Каспий денгизи (1025 м) ва Иссиқкўл (702 м) туради. Шуни алоҳида таъкид­лаш лозимки, юқорида энг чуқур кўл сифатида қайд этилган кўллар ва шу тартиб бўйича улардан кейинги ўринларда жойлашган кўлларнинг деярли барчаси йирик тектоник ботиқларда жойлашган.
Дунёдаги йирик кўлларнинг қитъалар бўйича тақсим­ланишини ўрганиш ҳам жуда муҳимдир. Сув юзаси майдони 100 км² дан катта бўлган кўллар Европа қитъасида 33 та, Осиёда­44 та, Африкада­28 та, Шимолий Америкада­25 та, Жанубий Америкада­6 та, Австралия ва Океанияда 11 тани ташкил этади.
Дунё кўлларини қитъалар бўйича тақсимланишини ўрганишда анча­мунча мунозарали масалалар ҳам мавжуд. Масалан, Каспий денгизи Европа ва Осиё қитъалари ҳуду­дида жойлашган, Лекин у Европа қитъаси кўлларига ки­ритилади. Айрим адабиётларда бунинг сабаби Каспий кўлига қуйиладиган дарё оқимининг асосий қисми Европа қитъа­сида ҳосил бўлиши билан тушунтирилади. Иккинчи муаммо эса кўлларда сув сатҳининг фаслий ўзгариши билан боғ­лиқдир. Масалан, Камбоджа (Осиё) ҳудудидаги Тонл Сап кўлининг сув юзаси майдони сув сатҳи пасайганда 3000 км² гача камайса, сув сатҳи кўтарилганда эса 30000 км² гача ортади. Хитой ҳудудидаги Танг­Тинг, Африкадаги Чад, Бангвеулу кўлларида ҳам шу ҳолат кузатилади.
Махсус адабиётларда келтирилишича, сув юзаси май­дони 100 км² дан катта бўлган кўлларнинг 77 таси Евросиё материгида жойлашган. Дунёдаги энг йирик кўл­Каспий денгизи ҳам шу материкдадир. Ернинг қуруқлик қисмидаги барча чучук сув заҳираларининг қарийб 20 фоизини ўзида жамлаган Байкал кўли ҳам шу материкда жойлашган. Шу билан бирга дунёдаги энг йирик шўр кўллар (Каспий, Орол, Иссиқкўл, Балхаш ва бошқалар) ҳам Евросиё материги ҳудудидан ўрин олган.
Ўрта Осиё кўлларини жойлашиш ўрнига боғлиқ ҳолда қуйидаги уч гуруҳга ажратиш мумкин: тоғ кўллари; тоғолди кўллари; текислик кўллари.
Мазкур гуруҳларни ажратишда кўлларнинг баландлик минтақалари (зоналари) бўйича жойлашиши эътиборга олинди. Жумладан, океан сатҳидан 500 метргача баландликда жойлашган кўллар текислик кўллари, 500­1000 метр баланд­ликдаги кўллар тоғолди кўллари ва ниҳоят 1000 метрдан ба­ландда жойлашган кўллар тоғ кўллари сифатида қабул қилинди. Қуйида уларнинг ҳар бирини батафсилроқ ўрга­нишга ҳаракат қиламиз.