Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

3-§. So’z birikmasi va gap qolipi hosilalarida leksemalashish 

 

So‟z birikmasi lisoniy qolipining voqelanishi «lison-nutq» yo‟nalishida bo‟lib, bu yo‟nalish 

umumiylikdan oraliq ko‟rinishlar orqali xususiyliklarga - nutqiy hodisalarga qarab boradi. Masalan; 

[W  - W] 

[W

mv 

- W

mv

] 

 [I

kk

 -I

ek

]     

[O 

qk

 - O

eq 

]       

 [Karimning kitobi] 

Bunda  [W-W]  umumiy  lisoniy  sintaktik  qolip  bo‟lsa  [O 

qk

  -  O

eq 

]    quyi  lisoniy  sintaktik 

qolipdir. [Karimning kitobi ] hosilasi ana shu LSQ  asosidagi nutqiy SBdir. 

LSQ  ni  tiklash  xususiylik  (nutqiy  hosila)lardan  oraliq  ko‟rinishlar  orqali    umumiyliklar  sari 

boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo‟nalishida kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang‟ich 

nuqta [W-W] qolipi bo‟lsa,  uni tiklashda (Karimning kitobi) kabi nutqiy SBlar asos bo‟lib xizmat 

qiladi. 

Har  qanday so‟z birikmasi qolipi hosilasi davrlar o‟tishi bilan lisoniy bosqichga ko‟tarilishi – 

leksemalashishi mumkin. Masalan: 

[W

qk

-W

ek

]=qaratuvchi-qaralmish  qolipi  hosilalari  -  qo‟lqop,  xonqizi,  kirsovun,    tomorqa, 

tokqaychi, qo‟ziqorin,belbog‟. 

[I

k.q

 -F] qolipi hosilalari – kungaboqar, o‟rinbosar, beshiktervatar, echkiemar, ko‟zboylog‟ich, 

kallakesar, husnbuzar, dunyoqarash,tinchliksevar 

 

[W-F]  qolipi  hosilalari  -beshotar,  birqoqa,  iskabtopar,  ishlab  chiqarish,  tezpishar, 

ertapishar, cho‟rtkesar, yebto‟ymas 

[I-О]  qolipi    hosilalari  -toshko‟mir,  tuyaqush,  karnaygul,  oybolta,  ko‟kkarg‟a,  qoraqurt, 

mingoyoq,    qizilishton,  ajdargul,  xo‟rozqand,  beshbarmoq,  beshqarsak,  YEttisuv,  Oltiariq, 

uchburchak, mingoyoq, qirqog‟ayn, hozirjavob, kamgap, kamsuxan, kamsuqum, kamqon, kamxarj, 

xomkalla, sho‟rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho‟rtumshuq, balandparvoz 

Sodda  gap  qolipi  hosilalarida  lisoniylashish.  -  ustabuzarmon,  gulbeor,  oshko‟k,  yoqavayron, 

xonavayron, xudobezor, otabezori, gadoytopmas; 

Shuningdek,  iboralar  ham  shu  jarayonni  boshidan  kechirgan:  Aravani  quruq  olib  qochadi  – 

aldaydi., Yulduzni benarvon uradi –epchil.