Ózbekistan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindaġi qaraqalpaq mámleketlik universiteti fizika-matematika fakulteti fizika

2.2.Fizika jáne onı oqıtıwda empirik hám teoriyalıq metodlar
Insan ózin qorshap turǵan ortaliqqa bolǵan munasábetlerinen bir — biliw bolıp tabıladı. Insannıń ómiri dawamında tek sırtqı dúnyanı, yaǵnıy ta’biyat hám jámiyetigine bilip qalmastan, bálki ózin, óziniń psixik-ruwxıy dunyqgini da ańlap baradı. Insannıń tábiyattı biliwi, fizika pánin úyreniw processinde, onıń túrli táreplerin, nizamlıqları hám qásiyetlerin ashıp beriliwi arqali qáliplesedi. Filosofiyada insan biliwiniń ta’biyatı hám mánisi haqqında túrli ta’lim at hám qarawlar bar ekenligi bayanlanadi. Bunday kóz-qaraslardan biri ılım hám pán jetiskenliklerine tiykarlanǵan ilimiy biliw bolıp, ol ápiwayı kúndelik biliw, ǵaybana biliw hám basqalardan tupten parıq etedi. Oraylıq Aziya oyshılları Forobiy, Ibn Sino, Ullıbek, Navaiylar insan dúnyanı hám ózin biliwi máselesine toqtalıp, ol ta’biyat hám jámiyeti hám de ózin biliwge ılayıq dep, ilimiy biliwdi targ'ib etiwgen. Ilimiy biliw ushın insan ta’biyatınıń hámme táreplerin, baylanıslılilc hám baylanısıwların birgelikte úyreniw!, onı qátelik hám bir tárepleme qarawdan saqlaydı. Ilimiy biliw nátiyjesinde payda etińan bilimlaming málim sistemaları pánlerdi payda etedi. Sol sebepli, pánler ta’biyat, jámiyet hám insan oylawı tuwrısındaǵı ilimiy sistemalarǵa iye esaplanadı.
Pánler, jámiyet rawajlanıwı materiallıq hám m a'naviy jiliatdan ma'ium yctuklikka erisken dáwirde, insaniyat ilmiv biliw arqalı oiam. bolmıs haqqında inaium muǵdardaǵı biiimlarni payda etiw nátiyjesinde vujudga keledi. Ilimiy izleniwler alıp baratuǵın izertlewshi obiektti úyreniwge kiriser eken, úyreneip atırǵan predmet yamasa hádiyse haqqındaǵı bilimlerge bır jola iye boimaydi.
Onıń ushın, ol predmet yamasa hádiyse ústinde ma'ium waqıt úzliksiz hár qıylı jallar, usıllar hám qurallardan, va'ni ilimiy biliw metodlarınan Ibydalanadi. Bul metodlaming ilimiy biliw degi wazıypası, olar izertlewshine úyreneip atırǵan predmet yamasa hádiyse haqqında, onıń ta’biyatı hám mánisin ańlatatuǵın nızam hám nizamlıqlami ashıwǵa járdem beriwden, nátiyjede izertlewdi tabıslı bolıwın támiyinlewden ibarat bolıp tabıladı.
Ilimiy biliwde tuwrı saylanǵan metod, qiiingan ilimiy ashılıwdan qımbatlı bolıp tabıladı, sebebi bul metod izertlewshine bir emes, bir neshe ilimiy jańa ashılıwlami keltiriwi múmkin. Házirde fizikada ilimiy biliwdiń tómendegi metodları isletiledi: analiz hám sintez, induksiya hám deduksiya, ulıwmalastırıw, abstraktlashtiriw hám oydinlashtiriw, klassifikaciyalaw, statistikalıq usıl hám basqalar. Bulaming hár biri menen qısqasha tanısıp alaylıq.
Analiz hám sintez. Analiz - bir pútkildi, yaǵnıy pútindi bólimlerge, balaklarga hám elementlerge ajıratıp, olardıń hár birin bólek úyrenip, olardıń ne ekenligin hám funkciyalarin biliw bolıp tabıladı. Bul metodtı qo llash nátiyjesinde pútkildi tashkil etken bólimler, bo'iaklar hám elementlerdiń pútkil quramındaǵı oni anıqlanadı. Analiz arqalı, predmet hám hádiyselerdiń quramı, dúzilisi anıqlanadı.
Sintez - analiz sebepli ajıratılǵan bólimler, balaklar hám elementlami óz-ara biriktirip, ulami pútin bir pútkil halǵa keltirip, olar arasındaǵı baylanıs hám baylanısıwlardı biliw bolıp tabıladı. Analiz hám sintez biliw processindegi bir, materiallıq hám logikalıq ámelniń eki tárepi bolib, olardı bir-birinen ajıratıp qo'ilab bolmaydi, sebebi tabuitdagi hám jámiyettegi hámme zatlar, processler ko;p tárepli bolıp tabıladı. Mısalı, avtomobildiń dúzilisi hám islew procesin biliw ushın, onıń bólegiari dúzilisin, olardıń avtomobil degi áhmiyetin úyreniwde analiz metodı qoilaniladi. Hámme bólimlerdiń bir-biri menen boglanishi, avtomobil jumıs penenkórsetkishlerin bólimler parametrlerine baǵıiqligi hám bólimlerdiń avtomobildi islew procesine tásirin biliw. sintez metodı arqalı ámelge asıriladı. Ulıwmalastırıw, abstraktlashtiriw hám oydinlashtiriw - izertlewshiniń úyreneip atırǵan predmet yamasa hádiyseler ústinde alıp barǵan baqlaw hám tájiriybeleri, analiz hám sintezlarni o 'z oylawında ulıwmalastıradı, abstraktlashtiradi hám oydinlashtiradi. Oylaw processinde júz beretuǵın bul ámeller de... ilimiy biliwdiń ulıwma ilimiy metodların quraydı.
Abstraktlashtiriw - bul, izertlew alıp barılıp atırǵan bir qansha predmet yamasa hádiyselerge tán boigan ayrıqshalıqlar hám ózgesheliklerdi pikiran itibardan stiqit etip, izertlew ushın zárúr esaplanǵan qandayda bir belgi yamasa ózgeshelikti ajratip aldılarr.
Oydinlashtiriw - ulıwmalastırıw hám abstraktlashtiriw processinde ajıratıp alınǵan, itibardan soqit etilgen belgi hám ayrıqshalıqlardı taǵı obiekt menen boglab, sol obiekt haqqında anıq bir pikir payda etiw bolıp tabıladı. Demale, ulıwmalastırıwdan abstraktlashtiriwga hám odan oydinlashtinshga ótiw júz boladı.
Induksiya hám deduksiya - bul metodlar biliwdiń sonday usılıdirki, bunda, izertlewshi óz oylawında tekserip atırǵan obiekt tuwrısındaǵı bir qansha az-kem dálillerden, olar haqqındaǵı ayırım bilimlerden ulıwmalaw bilimlerge (induksiya) hám ulıwma bilimlerden az-kem, bólekan yamasa jeke bilimlerge (deduksiya) aladı. lnsonning biliw tájiriybesinen sol zat ma'lumki, eger qandayda bir ózgeshelik bir klass penenyamasa jinsdagi hámme obiektlai'ga tán bolsa, bul ózgeshelik sol klass penenyamasa jinsga tiyisli hár bir obiektke de tán bo'iadi.
Izertlewshi ózi úyreneip atırǵan obiektti ilimiy biliwde túrli metodlatdan paydalanıp, jańa biiimlarni payda etedi. Bul jańa bilimler rawajlanıw processinde túrli sırtqı kórinislerge iye bolıp, olar tómendegilerden, yaǵnıy baqlaw hám tájiriybe nátiyjeleri, ilimiy ideya. mashqala, boljaw, teoriyalerden ibarat esaplanadi. bulaming hár birin qısqasha kórip óteylik.
1. Baqlaw hám eksperiment Baqlaw - háreket, ózgeris penenhám rawajlanıw daǵı málim obiektti tábiy sharayatta ol qanday bolsa. sol jaǵdayında belgilengen waqıt ishinde, málim maqset tiykarında názerden keshirip barıw bolıp tabıladı.
2. Eksperiment bolsa, jasalma jaratılǵan sharayatta (laboratoriyada ) alıp barılatuǵın baqlaw bolıp tabıladı. Eksperimentda izertlewshi úyreniw obiektine aktiv ta'^ir etiwi, ol yamasa bul sırtqı tásirlami ózgertiwi múmkin. Mısalı, erkin túsiwdi úyreniwde hár túrlı massalı hám formalı denelerdi hawada, vakuumda jerge túsiwin maqsetli baqlaw - eksperiment bolıp tabıladı. Eksperiment baqlawǵa qaraǵanda joqarılaw dárejedegi biliw usılı bolıp tabıladı. Eksperiment usılı hádiyselerdiń zárúrli belgileri hám qásiyetlerin, olardıń basqa hádiyse hám zatlar menen munasábeti, baylanıs hám baylanısıwların chu- (jjirroq úyreniwge múmkinshilik jaratadı. Bul usıl ızleniwshige tábiy sharayatta baqlaw arqali payda etiw múmkin bolmaǵan biiimlarni alıw múmkinshiligin beredi. Ilimiy izertlew tarawlarına, izertlew etiletuǵın obiektlerdiń ta’biyatına qaray, eksperimentlar pikiriv eksperiment bolıwı da múmkin.
Eksperiment ótkeriwde ızleniwshi tómendegi shártlerge ámel etiwi kerek:
• eksperiment maqsetin anıqiash jáne onı ótkeriw ushın zárúr shárt - sharayat jaratıw ;
• tájiriybediń jetilisken sızılmasın hám rejesin islep shıǵıw ;
• eksperiment ushın zárúr ásbap hám apparatlardı jıynaw ;
• tájiriybe ótkeriw hám ólshew nátiyjeleri tiykarında kerekli esaplawlami orınlaw ;
• eksperiment nátiyjelerin analiz qılıw hám juwmaq shıǵarıw.
3. Ilimiy ideya - biliwdiń birinshi forması bolıp tabıladı. Ideya - bul, izertlew maqsetin, onıń baǵdarın hám mánisin ańlatatuǵın ilimiy biliw bolıp tabıladı. Ilimiy biliwde g 'oya zárúrli rol o'vnaydi. M a'ium bir anıq ideya tuwılmaguncha, liech bir tarawda izertlew alıp " barilmaydi. Hár bir ideya (bariiqni tuwrı yamasa nadurıs sáwlelendiriwinen qaramastan ) ma'ium bir tayarlıq, baqlaw tiykarında, ma'ium bir tarawda oylaw nátiyjesinde payda bolıp, ol jaǵdayda izertlewshiniń ámeliy hám teoriyalıq tájiriybeleri ulıwmalasqan boladı. Ideya, ilimiy yamasa kórkem bariiqni tuwrı yamasa nadurıs sáwlelendiriwi múmkin. Onıń qanday ekenligi kópshilik tárepinen ótkeriletuǵın kóp sanlı eksperimentlarda anıqlai'adi.
4. Mashqala - ilimiy biliwde bir qansha ideyalar birikpesi bolıp, ilimiy biliwdiń ele bilip bolmaǵan hám hal etilmegen, lekin hal etiliwi kerek bolǵan bilim forması bolıp tabıladı. Bul forma, jańa dáliller eski bilim sheńberine sig'may qalǵanda vujudga keledi. Mashqalanı tuwrı qoyıw - ilimiy biliwde tiykarǵı esaplanadı. Mashqala soraw hám máseleden parıq etedi. Soraw hám másele aldınǵı bilim tiykarında sheshiledi. Ilimiy biliw processinde bir mashqala bir qansha mashqalalardi keltirip shıǵarıwı múmkin. Mısalı, bazar ekonomikasına ótiw mashqalası ekonomikalıq, siyasiy, m a'naviy turmısımızdıńda jańa mashqalalardi - islep shıǵarılǵan mahsuiotlami erkin bahada satıwǵa ótiw, kem támiyinlengen shańaraqlardı, pensiyaxo'rlarni, student hám jaslami social qorǵaw sıyaqlı mashqalalardi júzege keltirdi. Mashqalalardi sheshiwde kóplegen ilimiy I'araz.- gipotezalar payda bolıwı múmkin.
5. Gipoteza - úyrenilip atırǵan obiekt tuwrısında ilgeri surilgan, ilimiy tárepten tiykarlanǵan, ilimiy dálil hám maiumotlarga qarsı bolmaǵan, lekin haqıyqatlıǵı tastıyıqlanbaǵan ilimiy biliw forması bolıp tabıladı. Ilimiy biliwde payda bolǵan gipotezalar keyingi izertlewlerde tekserilip, olardıń haqıyqatlıǵı tastıyıqlanadi yamasa qateligi tastıyıqlanıp, biykarlaw etiledi. Gipotezani biykarlaw etiw ushın, onıń qateligin tastıyıqlaytuǵın bir ǵana ilimiy dálil jetkilikli bolıp tabıladı.
6. Teoriya - ilimiy biliwdiń eń joqarı forması boMib, haqıyqatlıǵı ámeliy yamasa teoriyalıq tárepten tastıyıqlanǵan, bolmıstıń qandayda bir tarawına tiyisli ma'ium ideya, qaraw, nızam hám principlaming arnawlı bir sisteması bolıp tabıladı. Teoriyanıń hasa -siy wazıypası - ámeliyat bergen dálillerdi anıqlama beriw, úyrenilip atırǵan obiekt mohi-yatiga tereńrek kirisiw, júz beretuǵın waqıya hám hádiyselaini aldınan kóre biliwden ibarat esaplanadi. Ol hesh qashan pıtken bolmaydı, shunmg ushın, ol mudamı rawajtanib baradı. Ma’lim teoriyanıń ámel qılıw shegaraları. yaǵnıy anıq qollanıw shait-sharayatları boladı.