Ózbekistan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindaġi qaraqalpaq mámleketlik universiteti fizika-matematika fakulteti fizika

II-Bap. Fizika pánin oqıtıw metodikasınıń predmeti hám izertlew metodları
2.1.Fizika pánin oqıtıwda qollanilatug’in didaktik principler
Úzliksiz tálim sistemasında fizika pánin oqıtıwdıń maqseti oqıwshı hám studentlerge puqta tálim beriw, ulami tárbiyalaw hám bilimiarini rawajlandırıwdan ibarat esaplanadi. Usınıń menen birge, fizikanin’ metodikalıq oqıw kursinin’ mazmunı, onı oqıtıwǵa tiyisli sabaǵıik, oqıw qolıanmalar quralların anıqlaw hám oqıtıw processinde, olardan nátiyjeli paydalaniw usılların tabıw esaplanadı.
Oqıtıw procesi túsinigi, tiykarınan, tómendegi sorawlarǵa juwap beriwi kerek:
l. Jaslardı ne ushın oqıtamız? Bul hár bir mámleket degi oqıtıwdıń maqseti hám wazıypası arqalı anıqlanıp, direktiv huijatlarda (Konstitutsiya, «Tálim tuwrısında»gi Nızam hám bilim beriw konsepsiyaları, mámleket ta’lim standartları, oqıw jurtınıń Ustavi, programmalıq hújjetler hám basqa.) kórsetiledi.
Úzliksiz tálim sistemasında fizika pánin oqıtıwdıń maqseti oqıw programmasıarinin’ normativ hújjetlerde tómendegi tárzde berilgen:
• ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdı tezlestiriw processinde fizikanin’ tutqan ornı hám rolin túsindiriw tiykarında studentlami siyasiy-ideologik, belsendilik hám baynalminal, milliy ruhda tárbiyalaw, direktiv hújjetlerge uyqas penentárzde ılım hám texnikanı rawajlanıw dárejesin ashıp beriw, fizika hám texnikanı rawajlanıwına watanımız daǵı hám sırt ellik ilimpazlardıń qosqan úleslerimenen tanıstırıw ;
 ilimiy dálil lar, túsinikler, nızamlar, teoriyaler, fizika pániniń izertlew metodları hám bilimiarini ámelde qóllaw hám álemdiń ilimiy tábiyat kórinisi tuwrısındaǵı bliimlarni qáliplestiriw;
 materiya dúzilisiniń birligin, sheksizligin, Ta’biyattag’i saqlanıw nızamlarınıń imiversalligini, fizikalıq qubılıslardıń dialektik mánisin, fizikalıq teoriyalarnin’ úzliksizligi hám izbe-izligin, fizikanin’ rawajlanıwda teoriya menen tájiriybeni birgelikte qatnasıwın, fizikani úyreniwde amaliyotnin’ zárúrli rolin ashıp beriw;
 ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdıń tiykarǵı tárepleri menen tanıstırıw - kompieks avtomatlashtiriwni, elektronika hám mikroprotsessorli texnikanı, robotolexnikani, atom energetikanı, islep shıǵarıw hám informacion-texnoiogiyasinin’ hám de jańa materiallami islep shıǵarıw processleri menen studentlami tanıstırıw ;
 bilimlerge ǵárezsiz ıyelewdi túsindiriw, sabaqlıq, oqıw qo'ilanmalar, mag’lwmat beretuǵın ilimiy ádebiyatlar hám de xrestomatik ádebiyatlar blian islew usılıarini qáliplestiriw;
 ayırım eksperimental kónlikpelerdi qáliplestiriw: ásbap -úskenelermenen ishiash, ólshew, nátiyjelerinen paydalanıw hám eksperiment tiykarında xuiosa shıǵarıw, texnika qawipsizligine ámel qılıw ;
 fizika hám texnikanı biliwge qızıqtırıw, biliw múmkinshiliklerin rawajlandırıw. oqıwǵa nátiyjeli jaqınlawdı qáliplestiriw, fizikani turmıs menen tikkeley baylanıstırıp oqıtıw nátiyjesinde oqıwshılanli kásip tańlawǵa tayarlaw, studentlami bolsa kásiplik tayınlıǵın kúsheytiw.
2. Jaslarǵa neni hám qansha oqıtamız? Bul sorawlaiga juwap ulıwma bilim beriw mektep, akademikalıq licey hám kásip-óner kolledjleriniń qánigelik oqıw jobaları hám de fizikaga tiyisli oqıw programmalarınan alınadı.
3. Jaslardı qanday oqıtamız? Ámelde bul sorawǵa anıq juwap beretuǵın direktiv hújjet joq. Ol oqıtıw metodları, quralları hám de oqıtıwdı shólkemlestiriw formaları arqali ámelge asırıwǵa tiyisli. Olardı islep shıǵıw. tańlap alıw hám paydalanıw oqıtıwshılardan joqarı dárejedegi dóretiwshilikti talap etedi.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskeninen keyin Respublikamız administraciyası bul tarawǵa bólek itibar berip, 1997-jılı «Tálim tuwrısında»gi Nızam hám Kadrlar tayarlaw milliy programması qabıllandı. Bul zárúrli hújjetler tiykarında Ózbekstanda jaslardı oqıtıwdıń jańa sistemasına ótildi hám ol házirgi kúnde muvaflfaqiyatli ámelge asırılıp kelinip atır. Oliy mekteplerde fizika pánin oqıtıw metodikası tómendegi bólimlerden ibarat : fizika pánin oqıtıwdıń ulıwma -teoriyalıq máseleleri; fizika kursinin’ ayırım bólimlerin yamasa temaların oqıtıw metodikası : fizikalıq eksperimentlami orınlaw metodikası hám texnikası.
 Ol fizika kursinin’ barlıq bo'limlarinin’ temalarınıń mazmunın, quramın anıqiash hám olardı oqıtıwdı (jeke metodika ) didaktik noqatyi-názerden támiyinlew hám de oqıtıw metodların tańlaw hám olar tiykarında tálim-tárbiya procesin shólkemlestiriw (ulıwma metodika ) menen shuǵıllanadı.
Fizika pánin oqıtıwdıń ulıwma -teoriyalıq masaialariga tómendegiler kiredi:
♦ túrli oqıw orınlarında fizika pánin oqıtıwdıń maqseti hám wazıypaları ;
♦ oqıw orınlarında oqıtiluvchi fizika kursinin’ mazmunı, dúzilisi hám kólemi;
♦ fizika pánin oqıtıwdıń metodologik hám psixologiyalıq tiykarları ;
♦ fizika pánin oqıtıw processinde politexnik tálim beriw jáne onı ámeliyat menen bólew;
♦ fizika kursdı pánleraro baylanısın o'matish hám oqıtıwdıń túrli basqıshları arasında izbe-izlikti ámelge asırıw ;
♦ fizika pánin oqıtıw processinde oqıwshılarda dialektik-materialistik dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw hám olardıń oylawın ósiriw:
♦ oqıtıwdıń adekvat (uqsas, uyqas) texnologiyası, metodları hám de quralları, oqıtıwdıń tashkiliv formaların, studentlerdiń bilimin tekseriw hám bahalaw kriteryaların anıqlaw hám basqalar.
Fizika pánin oqıtıwdıń ulıwma máselelerinen keyin kurstıń mazmunına tiyisli hár bir bólim yamasa odaǵı temalamin’ oqıtıw metodikası beriledi, oǵan jeke metodika dep ataladı. Ol jaǵdayda, programmada kórsetilgen hár bir temanıń mazmunı, oqıw materialınıń izbe-izligi, odaǵı túsiniklami qáliplestiriw jol lari, nızamlar hám teoriyalerdiń mazmun-mánisin ashıp beriliwi, oqıw materialınıń ámeliy áhmiyeti, oqıwshılar bul materialdı ózlestiriwi ushın zárúr bolǵan qanday ilmiy tájriybe hám kónlikpege ıyelewi, sonıń menen birge, másele sheshiwdi, laboratoriya jumısların orınlaw jolları hám metodikalıq qásiyetleri qaraladı.
Pedagogika yamasa didaktikanin’ bólimi bolǵan joqarı mekteplerde fizika pánin oqıtıw metodikası, óziniń izertlew metodlarına iye bolıp, ol jámiyet rawajlanıwı menen sáykes rawajlanıp hám ózgerip baradı. Tiykarǵı izertlew metodları hám usılları retinde tómendegilerdi ko 'rsatish múmkin: mashqalanıń teoriyalıq tańlanıwı ; joqarı mekteplerde fizika pánin oqıtıw daǵı aldıńǵı hám dóretiwshi oqıtıwshılardıń tájiriybesin úyreniw, olardan paydalaniw hám ulıwmalastırıw ; usınıs qılınıp atırǵan usınıslamin’ samaladorligini tekseriw ushın ótkeriletuǵın tájiriybe-sınaq jumısları hám basqalar.
Mashqalanı teoriyalıq tárepten o 'rganish. Bul metoddıń mánisi arnawlı ádebiyatlardı oqıw nátiyjesinde fizika kursinin’ mazmunın hám de onıń oqıtıw usılları hám formaların házirgi talaplarǵa tuwrı keliw dárejesin anıqlaw bolıp esaplanadı. Ádebiyatlar menen islewde jańa pikirlami baqlawǵa, onı tańlawǵa, oǵan tiyisli óz pikirin búydewge tiykarǵı itibardı qaratıw kerek. Bir másele boyınsha bir neshe ádebiyatlardan alınǵan pikirlami salıstırıwlaw. ulıwmalastırıw hám sistemalastırıw, ulıwmalastıruvclli maqala jazıw dóretiwshilik izertlewdiń tiykarın taslik. il etedi.
Baqlawdı ámelge asırıw. Jhniy baqlawdı ámelge asırıw - haqıyqattı tuwrıdan-tuwrı biliw usılı bolıp tabıladı. Ol tikkeley kóp qırlı formada bolıwı múmkin. Birinshisinde, izertlewshi úyrenilip atırǵan processni tikkeley baqlawı múmkin. Ekinshisinde bolsa, izertlew qılınıp atırǵan process tuwrısındaǵı informaciyalar basqa dereklerden alınadı. Ekinshi joldan paydalaniw, waqtınsha natiyjeliliginiń asıwına múmkinshilik beredi. Bul degeni, hár qanday pedagogikalıq hádiyseni baqlaw, hár bir izertlewshinen kóp waqıt talap etedi. Mısalı, oqıwshılamin’ fizikadan alǵan bilimiarini ámelde qoilashini baqlaw ushın, izertlewshi kóp waqıt jumsawı kerek. Egerde, bul maǵlıwmatiar oqtiwshlar hám gruppa basshılarınan alınsa, onsha kóp waqıt ketpeydi. Sonı búydew kerekki, oqıw procesin tikkeley baqlaw, ámelde izertlewdiń shınlıǵına jáne onıń sapasına unamlı tásir etedi.
Baqlaw processinde alınǵan ma'Iumotnin’ sapası onı joybarlawǵa tikkeley baylanıslı. Baqlawdı ámelge asırıw rejesine neler kiredi? Baqlaw obiekti qashan hám qanday gúzetiliwi, baqlawdıń nátiyjeleri qanday alınıwı kerek? - degen sorawlar tuwıladı. Mısalı, oqıwshılardıń sabaq waqtı daǵı aktivligin lcuzatishda, uiamin’ háreketlerin jaysha vozmasdan, bálki texnikalıq quraliar járdeminde jazıp alınsa, onıń hár bir elementi qoyılǵan maqset tiykarında tańlap alınadı.
Sáwbet m uli izertlewshinen arnawlı ilmiy tájriybelami talap etedi. Olar: studentler hám oqıtıwshılar arasındaǵı til tabısıw, uiamin’ jeke sapaların túsiniw, psixologiyalıq jaǵdayların seziw, sáwbetti tiyisli jóneliske bura biliw hám basqalar bolıp tabıladı. Sáwbet yurgizish texnikası da ayriqsha mániske iye. Onıń ushın, isenimlilik ortalıǵın shólkemlestiriw, pedagogikalıq etikani hám taktikani saqlaw kerek. Sáwbet sıyaqlında izertlewshi studentler yamasa oqıtıwshılarǵa kerekli sorawlardı berip, olardan juwap aladı. Bunda, tiykarǵı másele bolıp, sorawlardı tańlaw esaplanadı. Mısalı, izertlewshi studentlerdiń fizikaga bolǵan qızıǵıwshılıǵın bilejaq bolsa, onıń oqıwshına, «Sen fizikaga qızıqasanmi? »- degen sorawı kerekli nátiyjeni bermeydi. Sebebi bul sorawǵa student: " Ha'' yamasa " Joq",- degen juwaptı beriwi múmkin. Bul juwaptıń qanshellilik dárejede haqıyqat yamasa ótirik ekenligi. oqıtıwshına awalgiday at aium bolıp qolaveradi. Bunday waqıtta studentten fizikanin’ qaysı bólimi qızıqlı ekenligi, másele sheshiwde qanday usıllardan paydalanıwı. úy wazıypaların mudamı orınlawǵa qansha waqıt jumsawı, qanday qıyınshılıqlarǵa dus keliwine tiyisli sorawlar beriw paydalı bolıp tabıladı.
Gáplesiwdiń nátiyjesin anıqiash da ayriqsha mániske iye. Ayırım jaǵdaylarda, izertlewshi sáwbettiń barıwın esida saqlap qalıp, sáwbet juwmaqlangandan keyin barlıǵın jazıp aladı. Biraq jazıp alıw ashıq alip barılǵanda, juwap beretuǵın ózin erkin sezmasdan, pikirin ashıq ay-ta almaǵan jaǵdaylar da ushraydı. Sol sebepli, kóbinese, sáwbetti magnit lentasiga jazıp alıp, odan keyin kereklisini arnawlı tańlap alıw jaqsı nátiyje beredi.
Izertlewdiń anketa usttli. Bul halda, izertlewshi student hám oqıtıwshılaiga sorawlami jazba túrde berip. olarǵa juwaplami da jazba tárzde aladı. Bul usıldıń unamlı tárepi sondalci, az waqıt ishinde kópshilikmenen ushırasıw múmkin. Anketa sorawların dúziwde tómendegilerdi esapqa alıw usınıs etiledi:
1. Sorawlar ashıq formada berilip, juwaplamin’ variantları aldınan anıqlanmaydi. Studentler hám oqıtıwshılar juwaplami ózleri qálegen formada bayanlaıp, jazıp berediler.
2. Sorawlardıń juwapları aldınan programmalap qóyıladı. Soraw betasiga juwap beretuǵınlar usınıs etilgen juwaplamin’ variantların ózleri tuwrı, dep esapJaganini
3. Juwap beretuǵınlar usınıs etilgen juwaplamin’ variantlarınan tısqarı, ózleriniń oy-pikirlerin jazıp beriw huqıqına iye. Anketada usınıs etilgen sorawlar ıqsham hám túsinikli bolıwı kerek. Juwaplamin’ variantları aldınan anıqlap olinib, olardı gruppalar boyınsha nátiyjesin shıǵarıw múmkin. Dúzilgen sorawnamanı oqitiwshlar ga yamasa studentlerdiń ayırımlarına usınıs etip, kerekli dúzetmalarni kirgizgennen keyin ǵana kópshilikke tarqatıw múmkin.
Aldıńǵı professor -oqtiwshlardin’ pedagogikalıq lajribasmi u’yreniw:-pedagogikalıq tájiriybe - oqıtıw hám tárbiyalawdıń ámeliyatın túsintiredi. Oǵan ayırım aldıńǵı professor -oqıtıwshınıń yamasa tárbiyashilamin’ jumıs penentájiriybesinen tartıp, kafedranıń yamasa pedagogikalıq jámááttiń jumıs penentájiriybesi de qosıladı. Bólek oqıtıwshınıń tájiriybesi, onıń sabaǵına qatnasıw, gáplesiw hám ilimiy-metodikalıq jumaliarda baspadan shıǵarılǵan maqalaların oqıw arqali uyreniledi.
Ilimiy-metodikalıq seminarlarǵa, ánjumanlarǵa, pedagogikalıq oqıwlarǵa qatnasıw hám maqalalami túrli jumaliarda baspadan shıǵarıw - bir qansha oqıtıwshılardıń tájiriybesin úyreniwge, izertlewshilamin’ alıp baratırǵan izertlewleriniń nátiyjeleri menen tanıwısbga múmkinshilik beredi. Bunday ilajlarda aytılǵan pikirler hám lekciyalar arqali oqıtıwshılar óz tájiriybesi menen basqalami tanıstıradı vayangiliklarni úyreniwedi.
Pedagogikalıq experim ent — oqıtıw, tárbiyalaw hám rawajlandırıw jumısın, basqasha aytqanda, tálim beriw natiyjeliligin asırıw maqsetinde ótkeriletuǵın tájiriybe - sınaq jumısları bolıp tabıladı. Bunda, izertlewdiń maqsetine hám qoyılǵan ilimiy boljawǵa uyqas, oqıtıw procesine tiyisli ózgertiwler kiritilip, onıń nátiyjeleri ilimiy mazmunda saylanadı.
Amaliyotda pedagogikalıq eksperimentnin’ anıqlawshı, izertlewiy, oqıtıw hám tekseriw túrleri qollanıladı. Anıqiash, pedagogikalıq eksperimentnin’ baslanıwı bolıp, onı ótkeriwde túrli dal. il (haqıyqat, dálil), kópshilikke tiyisli bolǵan kamchliik esaplanadı. Mısalı, fizikalıq túsiniklerdi ózlestiriw jaǵdayı tekserilip, kópshilik taiabalarga tiyisli bolǵan tipik kemshiliktiń sebebi anıqlanadı.
Eksperimentnin’ bul basqıshında ayırım dálillergine anıqlanmasdan, oǵan teris kórinislai'nin’ payda bolıw sebepleri de anıqlanadı. Bul sebeplerge kóre, bunday qáteler payda bolıwınıń aldın alıw, eger jol qoyılǵan bolsa, olardı joytıw jolları anıqlanadı. Bunday jumıslar pedagogikalıq eksperimentnin’ izertlew basqıshında atqarıladı.
Pedagogikalıq eksperimentnin’ izertlew basqıshında oqıtıw procesin jaqsılawdıń túrli metodikalıq jolları islep shıǵılıp, amaliyotda qóllaw ushın ilimiy tiykarlanǵan hám metodikalıq tárepten eń nátiyjelisi saylanadı. T adqiqotchi, oqıtıwshılarǵa túrli kórsetpelerdi usınıs etedi, olar berilgen usınıslardı arnawlı tańlap alınǵan eksperimental gruppalarda sınaqtan ótkeriwedi.
Jumıstıń nátiyjesine qaray, usınıs etilgen metodikalıq kórsetpelerge anıqlıq hám ońlawlar kiritiledi, ayırımları qaytaldan isleniwi da múmkin. Nátiyjede, tájiriybede sınalǵan metodikalıq jumıs penensisteması ónim boiadi. Keyin’i basqıshlarda pedagogikalıq eksperimentnin’ oqıtıw hám tekseriw túrleri sınaqtan ótkeriledi.
Eksperimentnin’ atınan kórinip turıptı, olda, bul basqıshlarda, aldın anıqlanǵan metodikalıq usınıs hám usınıslar oqıtıw procesine tap liq kiritiledi hám linin’ nátiyjeleri analiz etiledi.
Izertlew hám oqıtıw tájiriybe-sınaqları az sanlı oqıw mákemelerinde ótkerilse, izertlew eksperimenti ótkeriletuǵın oqıw orınlarınıń sanı kóbirek bolıwı múmkin. Bul bolsa, eksperiment nátiyjesmin’ obiektivligini hám isenimliLigini asıradı.
Sonı atap ótiw iozimki, joqarı mektep fizika pánin oqıtıw metodikası studentlerge oqıtılatuǵın fizika. matematika, filosofiya, pedagogika hám psixologiya oqıw pánleri menen tikkeley baylanısqan. Jumiadan, joqarı mektepte oqıtılatuǵın fizika kursinin’ tiykarǵı quralı bolıp matematika esaplansa, onı oqıtıwda tayansh bolıp, didaktik principler xızmet etedi. Olarda oqıtıwdıń tariyxıy hám pedagogikalıq tájiriybeleri óz sawleleniwin tapqan bolıp, olar joqarı mekteplerde studentlami oqıtıwda qolıanib kelinip atır. sonıń ushın, olardıń ayırımları menen tanısıp óteylik.