Ózbekistan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindaġi qaraqalpaq mámleketlik universiteti fizika-matematika fakulteti fizika

I-Bap. Fizika pánin oqıtıw metodikasınıń payda bolıw hám rawajlanıwı
1.1. Fizika pánin oqıtıw metodikasınıń payda bolıwı
Fizika pánin oqıtıw metodikasınıń payda bolıwı túrli mekteplerde fizika pánin oqıtıw menen tikkeley baylanıslı bolıp, respublikamızda bir a’sir waqit bolǵan, dew múmkin. Onıń rawajlanıwı bolsa XX-ásirdiń ekinshi yariniga tuwrı keledi. Sol sebepli da, onı salıstırǵanda, jas ilimiy jónelis, dep ataydı. Ádetde, oqıtıw ilmini metodika páni, dep atalip, ol grekshe - «metodika» sózinen alınǵan bolıp, «bir jumıstı maqsetke muwapıq orınlaw usılları mazmuni»,- degen mánisti ańlatadı. Da’slep ol jámiettliń rawajlanıwı sebepli mektep aldında júzege kelgen máselelerdi sheshiw menen shuǵıllanıw processinde rawajlanip bardı. Onıń rawajlanıwı aldıńǵı metodikalıq idealardi ulıwmalastırıw tiykarında júzege kelgen oqıw qóllanbalarda óz sawleleniwin tapqan. Rossiyada XVII-asirde jaratılǵan mektep fizika sabaqlıqların bul pánniń oqıtıw metodikası boyınsha dáslepki qóllanbalar, deyiw múmkin. Sebebi olarda oqıw materialları saylanǵan hám de oqtiwshlar ushın ayırım metodikalıq kórsetpeler berilgen. Bunday jumıslarǵa M.V.Lomonosov tiykar salǵan bolıp, ol XlX-asirde jaratılǵan E.X.Lents, K.D.Krayevich hám basqalardin’ sabaqlıqlarında jáne de rawajlanǵan. Bul baǵdardaǵı jumıslar XX-astda jáne de rawajlandi, óytkeni ma’lim dárejede fizika pániniń rawajlanıwı menen baylanıslı bolsa, ekinshi tárepden texnika hám óndiristiń jedel rawajlandiriw menen baylanıslı.
Fizika pánin oqıtıwdıń ilimiy tiykarlanǵan sisteması burınǵı birlespe dáwirine tuwrı kelip, xalıq ta’limin rawajlandırıwǵa qaratılǵan ilimpazlar hám oqtiwshlar komandasınıń stilistik jumısları menen belgilenedi. 1918-jılı Moskva hám Petrograd pedagogika institutlarında arnawlı fizika pánin oqıtıw metodikası kafedraları sho’lkemlestirilip, keyinirek olar átirapında eki ilimiy mektep júzege kelgen. 1933-jıldan baslap, derlik yarım ásir dawamında, burınǵı birlespe respublikalarında oqıwshılar A.V.Pyorishkin tárepinen jazılǵan fizika sabaqlıǵınan paydalanıp kelgen. Fizika pánin oqıtıw metodikasınıń jańa rawajlanıw dáwiri respublikalarda pedagogika ilimiy rawajlaniw institutlarında da pedagogika joqarı oqıw orınların ashılıwı menen tikkeley baylanıslı. Olarda fizika pánin oqıtıw metodikasınıń zamanagóy máseleleri boyınsha ilimiy-izertlew jumısları alıp barıldı. Fizika kursinin’ mazmunı hám quramı, politexnik tálim máseleleri, mektep fizika eksperimentinin’ texnikası hám metodikası, oqıwshılarda fizikalıq tu’siniklerin qáliplestiriw sıyaqlı máseleler jáne de rawajlandirildi.
Fizika pánin oqıtıw procesiniń natiyjeliligin asırıw maqsetinde oqıtıw usılları hám metodları rawajlandirilip, texnikalıq qurallarından (kino, televidenie hám basqa.) paydalaniw keń jolǵa qoyıldı. Fizika kursinin’ mazmunı pán hám texnika jetiskenlikleri tiykarında úzliksiz túrde rawajlandirilip barıldı.
Bul jóneliste 1967-1972-jıllarda ótkerilgen mektep fizika kursinin’ reforması nátiyjeli boldi, sebebi fizikalıq tálimnin’ ilimiy dárejesi fizika pániniń sońǵı jetiskenlikleri menen bayitildi. Bul jumıslar tómendegi jónelisler boyınsha alıp barıldı :
• oqıw materialın zamanagóy fizika kóz qarasınan aytıw :
• mektep fizika kursina ayırım fundamental tájiriybeler hám zamanagóy fizikanin’ ilimiy tiykarların kirgiziw bolıp, bul jaǵdaylar barlıq fizika sabaqlıqiarida óz sa’wleleniein taptı.
Jámiettliń rawajlanıwı sebepli orta hám joqarı mekteplerde fizikalıq tálimdi jáne de rawajlandırıw máselesiniń qoyılıwı - obiektiv hám nızamlı process bolıp tabıladı. Ol ilimiy-texnikalıq rawajlanıw hám pedagogika pániniń jetiskenlikleri menen belglianadi. Jumiadan, fizikalıq tálimnin’ mazmunı zamanagóy bolıwı, fizika pániniń jetiskenliklerin qaysı dárejede ales penenettiriwi menen anıqlanadı. Buǵan mısal retinde itimallıq, bóleklerdiń bir-birine aylanıwı hám korpuskulyar-tolqın dualizmi sıyaqlı «Ullı ideyalar»dıń bólekan kiritiliwi jáne bul máseleler ústinde házirgi kúnde de ilimiy izertlewler alıp barılıp atırǵanın kórsetiw múmkin. Fizika kursinin’ pánleraro baylanısıwın pedagogikalıq, metodologik hám politexnik táreplerin izertlew jumısları alıp barılmaqta. Fizika pánin oqıtıw metodların jetilistiriw teoriyasın jáne de rawajlandırıw hám olarǵa uyqas penenoqıtıw texnologiyaların islep shıǵıw, sońı nátiyjede oqıw -tárbiyalıq processtiń natiyjeliligin jáne de asırıw ushın, tómendegilerdi ámelge asırıw kerek:

•fizik túsiniklami oqıtıwdıń túrli basqıshlarında qáliplestiriwdiń psixologiyalıq -didalctik tiykarların anıqlaw hám olarǵa tiyisli metodikalıq usınıslardı islep shıǵıw, bul processda professor -oqıtıwshı hám studentlerdiń iskerligin esapqa alıw ;

•fizika pánin oqıtıwdıń eksperimentai tiykarların : fundamental tajn'balar (demonstratsiya), frontal laboratoriya jumısları, tájiriybe hám kuzatislilar, praktikumlar, fizikaga qızıǵıwshılar ushın izertlew sabaqların ótkeriw, oqıtıwdıń zamanagóy texnikalıq qurallarından keń paydalaniw;
•studentlerdin’ bilimin bahalaw hám sistemalashtiriwnin’ nátiyjeli usılların qóllaw hám de bilim, ilmiy tájriybe hám ko’nlikpelerdi ulıwmalastırıw ;
•studentlerdin’ ǵárezsiz bilim alıw, ilmiy tájriybe hám ko’nlikpelerdi qáliplestiriw sıyaqlı aktual metodikalıq mashqalalardi sheshiw kerek.
Metodika hám fizika pánin oqıtıw ámeliyati, didaktikanin’ tiykarǵı nızamı bolǵan - oqıw hám oqıtıwdıń birligi nızamına tiykarıanip, oqıw procesi oqıtıwshı hám studentlerdiń óz-ara tig’izlig’i kóz qarasınan qaraliwi kerek.
Sol sebepli, metodika menen didaktikanin’ baylanısıwın esapqa alǵan halda, kóbinese, pánlerdiń oqıtıw metodikasın — didaktikanin’ jeke holi, dep qarasadı. Bunnan usıdan ayqın boladı, hár qanday pán oqıtıwshı pedagogikanıń tiykarǵı bólegi bolǵan didaktikani, yaǵnıy oqıtıw teoriyasın jaqsı biliwi kerek. Sebebi hár qanday pánniń jańa! iklarini oqıw procesine engiziw ushın, olar da’slep didaktik noqatyi-názerden qayta islep shıǵilıwı zárúr, sonnan keyin derekler oqıw materialına aylanadı. Álbette, bunday qayta islew didaktik principler tiykarında ámelge asıriladı, olar blian keyin’i paragrafda tanısıp ótemiz.
Bunnan tısqarı, kelesi fizika oqıtıwshı psixologiya tiykarların da jaqsı biliwi kerek, sebebi studentler oqıw materialın toiaqonli ózlestiriwleri ushın, ol olardıń psixik jaǵdayına uyqas penenbolıwı kerek. Atap aytqanda, oqıw materialı oqıtıw maqsetine uyqas penenkelse ol jaqsı ózlestiriledi. Maqsetsiz materialdı ózlestiriw nátiyjeli bolmaydı, basqasha aytqanda, bunday inaium at kerek de emes. Sol sebepli, tájiriybeli oqıtıwshıma'mzachliar taiabalarga m a'ruzanin’ maqsetin jáne onıń rejesin taplaqonli yyetkazishga bólek itibar berediler. Keyininen studentlerdiń predmetke qızıǵıwshılıǵın jáne de kúshaytiradigan sorawlar járdeminde o'tligan temanı joqarı dárejede túsindiriwge háreket qliishadi. Egerde student informaciyanı qabıllawǵa ruhan tayın bolmasa yamasa onıń qarawı ma'liiza materialınıń mazmunına uyqas penenkelmese, alınǵan informaciya ózlestirilmaydi.
Fizika pánin oqıtıw metodikasınıń taǵı bir zárúrli wazıypası, studentlerdi oqıtılatuǵın oqıw materialınıń metodologik tiykarları blian qurallandırıwdan ibarat esaplanadi. Onıń ushın, studentler fizikanin’ filosofiyalıq tiykarların jaqsı biliwi hám ulami ayta olishlari kerek. Sonı búydew orınlıqı, kópshilik ataqlı filosoflar tayansh maǵlıwmatı boyınsha fizikalıq bolishsa, kópshilik ataqlı fiziklar jaqsıǵana filosof bolǵanlar, buǵan kóplegen mısallar keltiriw múmkin.
Taǵı bir zárúrli máselege toqtap ótiwdi maqsetke muwapıq, dep esaplaymiz. Házirge shekem fizika pánin oqıtıwda jetekshi orında turıwı kerek bolǵan fizika pánin oqıtıw metodikası tuwrısında maǵlıwmat beretuǵın dóretpeler derlik joq. Sonı búydew múmkin, sońǵı jıllarda rawajlanıp atırǵan oliy mektep metodikası, pedagogikanıń ǵárezsiz bólimi retinde aqırıǵa shekem qálipleskeni joq. Biraq oliy mekteplerde fizika pánin oqıtıw metodikasın jetilistiriw hám rawajlandırıwǵa arnalǵan, túrli dárejede ótip atırǵan ilimiy-metodikalıq konferensiyalar, ilimiy-stilistik jurnaliarda baspa qılınıp atırǵan maqalalar, qorǵaw qılınıp atırǵan dissertatsiyalar onıń keleshektegi ornın, áhmiyetin hám rawajlanıwın kórsetip beriwge xızmet etedi, dep isenim menen búydew múmkin.