Ózbekistan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindaġi qaraqalpaq mámleketlik universiteti fizika-matematika fakulteti fizika

1.2. Joqarı pedagogikalıq tálim sistemasında oqıtıw procesin shólkemlestiriw texnologiyaları
Álbette, hár qanday oqıtıw procesiniń nátiyjesi, onıń qanday metodlar tiykarında rejelestiriliwine tikkeley bogliq bolıp tabıladı. Sonnan kelib shıǵıp, oliy pedagogikalıq tálim sistemasında oqıtıw procesi nelerge baylanıslı ekenliginianiqlab alaylıq. Olar tómendegilerden ibarat :
1. Oqıtıw metodların tańlaw : bilim tiykarları menen dáslepki tanıstırıwǵa mólsherlengen metodlar ; bilimdiń mazmunın ózlestiriwge arnalǵan metodlar : bilimdiń mánisin anıqlawǵa hám bekkemlewge tiyisli metodlar ; bilimdi rawajlandırıwǵa jáne onı ámelde qóllawǵa úyretiwshi metodlar hám basqalar.
2. Oqıtıw quralların tańlaw : oqıw kitapı menen islew; kórgezbeli qurallami tańlay biliw; audiovizual qurallami qóllawǵa maǵlıwmat beretuǵın materiallami tayarlaw hám tańlaw ; oqıw ásbap -inventarların tańlaw ; kompyuter quralları dıń múmkinshilik iyatlarini anıqiash hám de olardan paydalanıw hám basqalar.
3. Studentlerdiń oqıw jumısların shólkemlestiriw formaların tańlaw : lekciya, ámeliy shınıǵıwlar, seminar, laboratoriya jumısları, ózbetinshe jumıslar, konsultatsiya, oqıtıwdıń traditsiyaǵa tán bolmaǵan usılları.
4. Studentlerdiń oqıw jumısları nátiyjesin tekseriw hám bahalaw : olardıń jańa bilimlerge ıyelew tayınlıǵın tekseriw hám bahalaw ; oqıwshı hám studentlerdiń kúndelik hám modul boyınsha bilimin tekseriw; olardıń bilim reytin’in oqıtıw basqıshları boyınsha tekseriw hám bahalaw ; awızsha, vozma, kompyuter yamasa blank járdeminde test ótkeriw hám sol sıyaqlılar.
Oqıtıw texnologiyası, tiykarınan, oqıtıwdı shólkemlestiriw, onıń natiyjeliligin asırıw maqsetin kózleydi. Házirgi waqıtta olardı : jańa pedagogikalıq texnologiya informacion-texnologiyasi, oqıtıwdıń ınteraktiv metodı, dep ataydılar. Olardıń gápine házirgi kúnde isletilineip atırǵan, tómendegi texnologiyalardı kirgiziw múmkin:
1. Oqıtıwdıń aralıqlı texnologiyası.
2. Bilim beriwdiń sendvich texnologiyası.
3. Oqıtıwdıń park texnologiyası.
4. Oqıtıwdıń konsentrlangan texnologiyası.
5. Cikllik yamasa predmetli oqıtıw texnologiyası.
6. Oqıtıwdıń kontekst texnologiyası.
7. Oqıtıwdıń informacion-texnologiyasi.
8. Oqıtıwdıń modul -reytin’ texnologiyası.
9. Bilim beriwdiń Internet texnologiyası.
Endi bul texnologiyalardıń mazmunına qısqasha toqtap óteylik. Oqıtıwdıń aralıqlı texnologiyası. Insaniyat jámiyetiniń kúndelik turmısına informaciya sisteması, kompyuter texnologiyası, Intemetnin’ kirip keliwi, oqıtıwdı uzaq aralıqtan turıp shólkemlestiriw texnologiyasın engizdi. Ádetde, oǵan aralıqlı oqıtıw (M O ') dep ataladı. Aralıqlı oqıtıwdıń kúndizgi yamasa sırtqı oqıtıwdan ayırmashılıǵı, oqıtıwshı menen studenttiń tikkeley baylanısde boimaganligida. Bilim beretuǵın yamasa bilim alıwshı ortalıǵın wazıypalı telekommunikatsiya yamasa kompyuter kanatlari dúzedi. Bunda oqıwshına kerek bolǵan bilimler sisteması arnawlı metodika tiykarında isletilinip, olar oqıw -metodikalıq komplekslerde óz sa’wleleniein tabadı. oqitiliwshi predmetlarnin’ dizbesi, kurs, toparı hám semestri, oqitiliw graftgi.predmet boyınsha sabaqlıq (ol qaǵazǵa yamasa elektron oqıw kitapına túsiriledi), predmetti ózlestiriwge qóyılıwshı taiablar, bilim sapasın tekseriw yo'ITárepke hám formaları kórsetiledi. Aralıqlı oqıtıwdıń jetiskenligi texnikalıq ásbap -úskeneler menen támiyinleniwine tikkeley baylanıslı.
Bilim beriwdiń sendvich texnologiyasi'. Bul texnologiya bilim beriwdiń ekonomikalıq máselesi menen baylanıslı. Dúnyadaǵı hár qanday úlkeiarnin’ tálim ekonomistleri, óz regioninde bilim beriwge ajıratılǵan aqshanıń úlesi tómen ekenligin búydesedi. Oqıtıwdıń dástúriy sistemasında sarplanıp atırǵan xai'ajatlar, alcsariyat jaǵdaylarda, ózinen-ózi oqlamayotganligi da aytıladı. Sol sebepli, keyin’i payıtlar daǵı dúnya mámleketlerindegi finanslıq tartıslar sebepli, húkimet tárepinen bóliniwshi xarajafTar kamaymoqda. Bul bolsa, bilim beriw procesin aqsha menen támiyinlewdiń jańa formaların tapislini talap qılıp atır. Onıń jeńil hám ańsat túri studentler pul tolıqb, bilim atıwın tashlcillashtiriw bolıp tabıladı. Biraq oqıyman, degenlerdi hámmesiniń de ata-anası bilim alıw haqini mudam tolıqb turıw múmkinshiligine iye emes. Bunday halda, bilim beriw haqini tólewdi múmkinshilik barınsha toqtatıp turıw, waqıtı kelgeninde oqıtıwdı qaytaldan dawam ettiriwdiń jolları izlep tapildi. Oqıtıwdıń bunday texnologiyası sendvich - texnologiya, dep ataladı. Bunday texnologiya, kóbinese qanday da qánigelikke qálegen waqıtta pul tolıqb, oǵan ıyelew maqsetin kózleydi.
Oqıtıwdıń park texnologiyası. Bul texnologiya - birdey qızıǵıwshılıqǵa iye boigan túrli jas daǵı studentlami arnawlı studiyaǵa birlestirib oqıtıwdı názerde tutadı. Studiyalar predmet tiykarında daviat tálim standartları talaplarına mosiab dúziledi. Oqıw jobaları Daviat tálim standartları tiykarında, oqıw jurtı sharayatına hám de studentlerdiń qızıǵıwshılıqına qaray saylanadı.
Studiyanı tańlap alǵan studentler, gumh hám jalǵız formada oqıwadı. Bunday texnologiya siyasiy gruppalı oqıtıw daǵı pán to'garaklariga o;xshab ketedi. Oqıtıwdıń konsentr texnologiyası. Konsentrlash - latınsha sóz balip, oraylastırıw, birlestiriw, toplaw - degen mánislerdi ańlatadı. Konsentrlab oqıtıw tuwrısındaǵı pikirler XvI ásirdiń ortalarından baslap, ullı pedagog Ya. A. Komenskiy shıǵarmasıarida ushraydı. Rasında, Ya. A. K. omenskiy bir klinda bir neshe predmetti oqıtıwǵa qarsı bolǵan. Onıń pikrine qaraǵanda, bir sabaqta oqıwshı matematikanı endi tushuna baslaǵanda qońıraw shalınıp, keyin’i sabaqta grammatika o 'qitila boshJanadi. Endi onı oqıwǵa qızıqa baslaǵanda, taǵı jańa predmetti oqıw baslanadı. Sonday etip, oqıwshılamin’ pikirinde túrli qarawlar payda bolıp, hár bir pánnen az-ozdan maǵlıwmat payda boladı. YaA. Komenskiy XvI asirdeyoq, oqıtıwdı qaysı bolıp tabıladı predmet átirapına toplap, onı úzliksiz oqıtıwdı usınıs etken. Oradan júz jıl ótkennen, N. F. Gerbart bul mashqalanı kóterip shıǵıp. onı insannıń psixoiogik ózgeshelikine kórsetken tásirine e 'tibor bergen. XlX-ásirdiń aqırı XX-ásirdiń basında (1899 -jıl ) v. v. Rozanov bul másele boyınsha óziniń pikirin tómendegishe ańlatpalaǵan : «Oqıwshılar kúnniń birinshi yartnida klassta túrli bes predmetti oqıwadı, kúnniń ekinshi yarımında bolsa, ertangi sabaqǵa tayarlanıw ushın taǵı bes predmet boyınsha oqıw jumısların orınlasadı, Bul predmetler kóbinese bir-biri menen baylanısıwda emes, kerisinshe, mazmunları hám taǵı basqasha. ózlestiriw usılları da túrlishe. Mine jańa mekteptiń kózge ko'rinmagan, itibar berilmegen tárepleri». Konsentrlab oqıtıwdıń eiementlari burınǵı birlespe tálim sistemasında da bólekan itibarǵa alınǵan. Mısalı, voronej universitetiniń pedagogika fakulteti 1928-1929 -jılları oqıtıwdı tómendegi tamoylilar tiykarında shólkemlestirgen. Bir-biri menen baylanısıwı bar úsh-tórtew predmetti bir waqıtta úzliksiz oqıtıp, olardıń mazmunın anıqlawda icetma-lcetlikni hám izbe-izlikti támiyinlew; barlıq semestrlerde shet tili hám dene tárbiyasın úzliksiz kirgiziw hám basqalar. Bunday jańa usıldı nátiyjeli ekenligin studentlerdiń 90% hám oqıtıwshıJarnin’ 70-80% yoqlab shıǵıwǵan. Biraq 30 -jıllardıń basında, áyne, bilim beriw siyasatina tiyisli qararlarda bunday tájiriybeler toqtatılıwı hám kóp predmetlilik ámeldegi etilgen.
Házirgi waqıtta orta hám joqarı oqıw orinlarinda predmetlerdi konsentrlab_ oqıtıw boyınsha tájiriybeler ótkerilip, olardıń unamlı nátiyje beriwi anıqlanıp atır. Mısalı, Qaǵıydaiy atlı TDPU «Fizika jáne onı oqıtıw metodikasi» katedrasinin’ sheshimi boyınsha bir neshe jıldan berli «Fizika pánin oqıtıw metodikasi» predmeti tómendegi izbe-izlilikde oqıtıp kelinip atır :
1. Fizika teńin oqıtıwdıń teoriyası hám metodikası.
2. Umumta lim mektepleri fizika kurs mazmunınıń ilimiy-metodikalıq analizi.
3. Oqıwshılarda fizikalıq túsiniklerdi qáliplestiriwdiń psixoiogik hám di-daktik tiykarları.
4. Fizika pánin oqıtıwda kompyuter texnologiyasınan paydalaniw.
5. Fizika kursdı oqıtıwda innovciyalıq texnologiyalar.
6. Fizikadan máseleler sheshiw metodikası.
7. Fizikalıq demonstratsiyalar hám olardı orınlaw metodikası.
8. Fizikadan auditoriyadan tısqarı jumıslar.
Bul kurslar keltirilgen tártipte hám izbe-izlilikde oqıtıladı. Studentler hár bir kurstı ǵárezsiz óziashtirib bolǵandan keyin, ol boyınsha bilim reytin’i tekserilip, keyin’i kursqa ótiledi. Olar fizika pánin oqıtıw melodikasi boyınsha sistemalı bilimge ıyelewib, oqıw materialın shatastırıwmaydı. Oqıtıwdıń siklli yamasa predmetli texnologiyası. XX-ásirdiń basında Rossiyada dástúriy kurslı bilim beriwden, predmetli bilim beriwge ótiw procesi baslanǵan. Bul, kóbinese joqarı oqıw orınlarına tiyisli boigan. Házirgi waqıtta, barlıq joqarı oqıw orinlarinda bir kúnde bir-biri menen baylanısqan hám bogianmagan bir nedita predmetler oqıtıladı. Sabaqta studentler jańa material menen tanıwadı. Kóbinese, oqıtıwshı studentlerge tayın bilim formasındaǵı ma'iumotlarni aytıp beredi, biraq materialdıń mazmunı tap la analiz etińmeydi, nátiyjede onıń mánisi ashılmay qaladı. Bunday process penenkúnde tákirarlangani ushın. bul kónlikpe ádetke aylanıp, oqıtıwdıń zárúrli belgisi retinde qabıl etiledi. Hár kúni túrli predmetler boyınsha az-ozdan bilim alǵan studentler, bir kúnde ne oqıǵanın da anıq biliwmeydi. Sebebi hár bir predmetti túrli oqtiwshlar oqıtganligidan, olardıń sabaq ótiw metodikası da túrlishe bolıp tabıladı. Qolaversa, studentlerdiń oqıw iskerligine qóyılıwshı talaplar da bir-birinen parıq etedi hám olardıń bilimi túrli usıllai; menen tekseriledi, túrli kriteryalar menen bahalanadı.
Nátiyjede, olarda ulıwma oqıw usılları jaqsı formalanmaydi. Bunday unamsız jaǵdaydan shıǵıw ushın, tómendegishe texnologiyanı qóllaw múmkin. Ol hár bir predmetke yamasa predmetler sikliga tereń kirisiw dep aytıladı, onıń mazmunı tómendegishe: oqıw jılına ajıratılǵan waqtın bir neshe basqıshqa, yaǵnıy modullarǵa bolıp, onıń hár birinde bir neshe turdosh predmetlerdi hápte sayin 2-4 saattan oqıwadı. Mısalı, kvant mexanikasına 3-kursda 68 saat ajaratilgan. Eger hár háptede 4 saattan oqıwsa, studentler 17 háptede programmanı tolıq oqıp pıtırıwadı. Kvant mexanika predmeti eki moduldan ibarat bolıp, studentler bul predmetten 2 ámeldegi, 2 aralıq hám juwmaqlawshı qadaǵalaw tapsıradı. Oqıtıwdıń kontekst texnologiyası. Kontekst - latınsha sóz bolıp, bekkem boglanish yamasa bogiashtiriw,- degen mánisti ańlatadı.
Oqıtıwdıń kontekst texnologiyasınıń mánisi oqıw materialın turmıslıq mısallar, tiyisli qánigelik yamasa insanlardıń kásipi menen baylanıstırıp oqıtıwdan ibarat. Basqasha aytqanda, predmetli bilim beriwdi social sharayatlar hám faktorlar menen tikkeley boglashni talap etedi. Sonday eken, fizikani kontekst usılda oqıtıwdıń múmkinshiligi úlken. Ol ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdıń barlıq táreplerin rawajlantıratuǵın texnologiyanıń túrleri, transport, kommunikativ baylanısıw. texnikalıq mag’lwmat quralları. informaciya texnologiyaları, internet hám joldaslı baylanısıw, awıl xojalıǵı, xojalıq xizmet kórsetiw, energetika hám basqa tarawlardı óz ishine aladı. Bul bolsa, studentlami turmısqa hám miynetke tavyorlashda hám de keleshekte jaqsı qánige bolib jetiwiwge sebep boiadi. Bunday motivrtin’ payda bolıwına tásir etetuǵın ishki hám sırtqı faktorlardı eske alamız.
Sırtqı faktor - o'qliuvchi predmettiń jámiyettegi social mánisi, bul predmet tiykarında insanlar iye boiuvchi qánigellidamin’ jámiyettegi o'm i. bul qánigelerdiń social salawatı, jasaw sharayatınıń jaǵdayı hám basqa. Ishki faktorlarǵa - ma’lim predmet boyınsha bilim beriw sistemasınıń jaǵdayı kiredi. Oqıtıwshılar bul texnologiyanı úzliksiz qoilashsa, bilim beriwdiń tómendegi máseleleri sheshiledi: oqıtıw procesin jedellestiriw - ósiwdi joqarılawtırıw, ilmnin’ jetiskenlikleri hám aldıńǵı tájiriybelerinen paydalanıp joqarı kórsetkishlerge erisiw;
- oqitiw procesiniń dóretiwshilik tárepin rawajlandırıw, yaǵnıy oqıtıwda oqıtıwshılar hám de studentlerdiń dóretiwshilik menen islewine erisiw, onı ádetke hám kúndegilik jumısqa aylandırıw ; keleshekte egallovchi kásip boyınsha qánigelik kontekstinde bilim beriwge jańasha jaqınlaw, jańa háreketler etiwge studentlami úyretiw;
- studentlami bliishga hám de ámeliy masaialami sheshiwge qızıǵıwshılıǵı qáliplestiriw;
- studentlami alǵan bilimlerinen ámelde paydalanıwı ushın, ulami sistemalı oylawǵa úyretiw hám basqa.
Oqıtıwdıń informacion-texnologiyasi. Keyin’i 50 jıl ishinde kompyuter texnologiyasınıń rawajlanıwı menen informacion-texnologiyalari da óziniń joqarı dárejesineshe ósip jetti. Bilim beriw ámeliyatında keyin’i waqıtta bir-birine uqsas túsinikiar payda bolıp atır. Bular «Kompyuter texnologiyasi», «Informacion-texnologiyasi» hám «Oqıtıw texnologiyasi»bolıp tabıladı. Bul úsh túsinikti bir-birinen ajrata almay, shálkestirilgan hallar kóp ushraydı. Usınıń sebepinen, olardıń qısqa hám ápiwayı tariyplerin keltirip ótemiz. Informacion-texnologiyasi túsinigi — óziniń mazmunına tómendegilami óz ishine aladı : informaciyanı dúziw, ulami saqlaw, aralıqqa uzatıw, qabıllaw hám de informaciyanı isletiw, odan paydalanıw hám basqalar. Kompyuter texnologiyası — informacion-texnologiyasini ámelge asırıw quralı bolıp tabıladı. Oqıtıw texnologiyası — bilim beriw maqsetine erisiw metodı, quralları, shólkemlestiriw forması hám juwmaqlawshı juwmaqlamin’ elementlerin óz ishine aladı. Oqıtıwdıń informacion-texnologiyasi tuwrısında gáp ketkende, kompyuterdiń payda bolıwı, rawajlanıwı, odan paydalanıwdı biliw mu-him áhmiyetke iye esaplanadı. Kompyuter sistemasınıń rawaj lanishini tómendegi basqıshlarǵa bolıw múmkin:
1. 1940 -1950-jıllar. Birinshi elektron esaplaw mashinası (EHM) hám mikroprotsessorlarnin’ payda bolıwı hám jumısqa kiritiliwi.
2. 1960 -jıllar. Kompyuterler hám Intemetnin’ payda bolıwı.
3. 1981 -jıl. Birinshi personal kompyuter (IBM) jaratılıwı. Quwatli kompyuter sistemasın jaratıw. oqitiwda kompyuter texnologiyasın qóllaw tómendegliarni aniaiga asırıwǵa múmkinshilik beredi:
- studentlerdiń bilim alıwın aktivlestiredi;
- oqıtıwdıń mazmunın differensiallashtiradi hám bilim alıwdı individuallastıradı ;
- studentlerdiń bilimlerin modellestiriwge hám ǵárezsiz bilim o, 'ishga uyretedi;
- túrli oqıw qurallarından kompleks paydalanıwǵa ko'niktiradi;
-kompyuter járdeminde óz bilimin tekseriwge, yo'1 qoyǵan qátelerdi anıqlawǵa hám olardı ońlawǵa uyretedi.
Oqıtıwda informacion-texnologiyasini nátiyjeli qóllaw, kompyuter múmkinshiligine iykemlestirip dúzilgen oqıw -metodikalıq materiallamin’ sapasına baylanıslı.
Olar oqıw materialınıń mazmunı, tekseriw formaların, tekstli hám basqa turdosh wazıypalardı, ámeliy masaialami yeehish jolları, basqasha aytqanda. arnawlı programmalar boiadi-yu, bulamin’ barlıǵı óziniń logikalıq izbe-izligi boyınsha kompvuterga kirgiziladi. Ol menen islew jobası arnawlı programma arqali taiabalarga beriledi. Sońǵı jılıarda fizika boyınsha jazılǵan oqıw kitaplarınıń elektron variantları tayarlanıp atır.
Oqıtıwdıń modul -reytin’ texnologiyası. XX-asirde batıs Evropa mámleketlerinde, Ullı Britaniya hám AQSHda payda bolǵan. Onıń ayırım elementleri «Dalton-reja», «Govard-reja», «Yena-reja», «vinnetka-reja»lar tiykarında programmalap oqıtıw, degen atlar menen tanıstırıw.
«Dalton-reja» (AQSH) - barlıq oqıw materialı kúndelik wazıypa qatarı, ózinshe «Qatarcha»larga bólinedi. Studentler oqıw materialın ǵárezsiz oqıp úyreniw boyınsha oqıtıwshılar menen shártnama dúziwedi.
Oqıw jurtında olardıń ózbetinshe islewi ushın kerekli sharayat jaratliadi hám zárúr oqıw -metodikalıq materialiar menen támiyinlenedi. Oqıtıwshılarǵa tiyisli máslahátlardı beriwib, olardıń jumısın qadaǵalaw etip turıwadı.
Eger rasında, jetkilikli sharayat jaratılsa, bunday texnologiya studentlerdiń ǵárezsizligin, dóretiwshiligin ósiriwge úlken járdem beredi. «Govard-reja» Ullı Britaniya hám «Yena-reja» Germaniyada jaratılǵan bolıp, bul texnologiyalamin’ tiykarǵı ideyası tómendegishe:
-studentlerdiń qızıǵıwshılıqına qaray, ózgeriwshen bolǵan gruppalar dúziledi; oqıw materialı da «Gruppalar»larga bólinedi-de, olar menen studentler ǵárezsiz túrde islesedi; sabaq nátiyjesin kishi gruppalarda yamasa ulıwma gruppalarda talqılaw etiledi; bir-birine járdem berediler, úyretiwedi. sorasadı hám bahslashadi hám bunday texnologiyanı fizika pánin oqıtıwda qóllaw qolaylı esaplanadı.