Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

§8. XVII-XVIII ásirlerde Franciya

Reje:

1. Frantsiya XVIII a’sirde.

2. Awıl xojalıg’ı.

3. Sanaat h’a’m sawda.

4. “Azatlıq, Ten’lik, Biradarlıq!”.
Tayanish so’zler: XVII a’sirde Frantsiya, Genrıx IV, Lyudovik XIII, Mariya Medichi, A.P.Tyurgo, “Adamlar azat h’a’m ten’ h’uqıqli bolıp tuwıladı!”, Lyudovik XIV, “İnsan h’a’m puqaralar h’uqıqları Deklaratsiyası”, 1791-jılg’ı Konstitutsiya, Lyudovik XVI, General Bonapart, “Ku’shli Ha’kimiyat ornatıw!”.

XVII ásirde Franciyanıń ekonomikalıq, social-siyasıy rawajlanıwı qarama-qarsılıqlı xarakterge iye edi. Kapitalistlik qatnasıqlardıń kirip keliwi nátiyjesinde juz bergen ekonomikalıq ósiw, absolyutizmniń bekkemleniwi, salıqlardıń kóbeyiwi, xalıq ahwalınıń tómenlewi hám turaqlı xalıq qozǵalańları menen qosılıp ketti. Jańa ekanomikalıq qatnasıqlar, ásirese, awılda júdá qıyınshılıq penen ózine jol ashıp atır edi. XVI ásir aqırı-XVII ásir baslarında Franciya ekonomikalıq ósiw dáwirin basınan keshirdi. Buǵan korol Genrix IV dáwirinde (1589-1610) salıqlardıń kemeytiriliwi, manufakturalar ushın qolaylı finanslıq shárayattıń jaratılıwı, islep shıǵarıwdı qollap-quwatlawshı bajı salıqlarınınıń járiyalanıwı, texnikalıq qolaylıqlardıń qollap-quwatlanıwı arqalı erisildi. Korol menen burjuaziya ortasında awqam bekkemlenip, xalıqtıń narazılıǵı da páseydi.

1610-jılı Genrix IV óltirilgennen soń korol Lyudovik XIII diń jaslıǵı sebepli hákimiyat onıń anası Mariya Medichi qolına ótti. Tiykarında mámleketti aldınǵı korolevanıń ashıǵı florenciyalı Konchini, keyin bolsa Lyuin` basqardı. Bul dáwirde shaxzadalar hám korol shańaraǵınıń kóp sanlı basqa aǵzaları korolevaǵa óz huqıqların dawa qılıp 1614-1620-jılları mámlekette pıtırańqılıqtı keltirip shıǵarıwǵa qaratılǵan háreketti ámelge asırdı. Bul háreket burjuaziya tárepinen de, diyxanlar tárepinen de qollap-quwatlanbadı. Franciyada absolyutizmniń úzil-kesil bekkemleniwi kardinal Rishel`yo birinshi ministr bolǵan jıllarǵa (1624-1642) tuwrı keledi. Kardinal Rishel`yo hukimeti absolyutizmdi jáne de bekkemlew siyasatın alıp bardı: gugenotlardıń siyasıy avtonomiyası joq etildi, 1632-jılǵı feodallardıń qozǵalań bastırıldı, jergilikli hákimiyatlardıń huqıqları provinciyalar intendantları paydasına qısqartıldı.

Franciyanıń ishki rawajlanıwı hám oraylıq hákimiyattıń bekkemleniwi aktiv sırtqı siyasat alıp barıw imkaniyatın asırdı. Amerikadaǵı francuz koloniyalarına tiykar salındı. Otız jıllıq urıstıń (1618-1648) aqırǵı basqıshında Franciya Gabsburglarǵa qarsı koaliciyaǵa basshılıq etti hám 1648-jılǵı Vestfal` tınıshlıq shártnamasına kóre Elzastıń kópshilik bólimin qolına aldı. Biraq áskeriy qárejetlerdıń awırlıǵı sebepli xalıq bir qatar qozǵalańlar kóterdi. XVII ásirdegi usınday qozǵalańlardıń eń úlkeni Fronda (1648-1653) atın alǵan iri háreket boldı.

Ishki qarama-qarsılıqlarǵa qaramastan XVII ásirdın ekinshi yarımı hám XVIII ásir baslarında Franciya aktiv sırtqı siyasat alıp bardı. Lyudovik XIV dáwirinde (ol 1643-jılı taxtqa kelip, 1661-jıldan 1715-jılǵa shekem 54 jıl ǵárezsiz basqarǵan) francuz absolyutizminiń joqarı shoqqıǵa eriskenligi de usınday sırtqı siyasat júrgiziw ushın imkaniyat jarattı. 1667-1668 hám 1672-1678 jılları Ispaniya hám Gollandiya menen bolǵan urıslardaǵı jeńis Franciyaǵa Fransh-Konte, Flandriyanıń bir bólimi, Lotaringiyanı qosıp alıw hám Evropada siyasiy gegemonlıq ornatıw ushın shárayat tuwdırdı. Biraq Angliya menen básekide (1701-1714-jıllar Ispaniya taxtı ushın bolǵan urısta) Franciya jeńildi.

XVIII ásir ortalarınan baslanǵan sırtqı siyasattaǵı jetiskenlikler Franciyanıń ishki qarama-qarsılıqları menen qosılıp ketti. Avstriya taxtı ushın bolǵan urıstaǵı (1740-1748) jeńilis hám, ásirese, 1756-1763-jıllardaǵı jeti jıllıq urıs aqıbetinde Franciyanıń Kanadadan hám Hindstandaǵı tiykarǵı koloniyalarınan ajıralıwı xalıq aldında húkimettiń abırayın túsirip jiberdi. Buǵan 1774-1776-jıllarda Bas qadaǵalawshı A.P.Tyurgo reformalarına imtiyazli qatlamlar qarsılıǵı sebepli ámelge aspay qalıwı qosılıp, siyasiy hám ekanomikalıq reformalardıń absolyutizm menen sıyıspawın kórsetti. Jámiyette social qarama-qarsılıqlar kúsheyip, mámleketti revolyuciya jaǵasına alıp keldi.