Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Pikir bildiriwshiler:

S.Sulaymanov - tariyx ilimleriniń kandinatı, docent

A.Sarıbaev - tariyx ilimleriniń kandinatı, docent

Kirisiw

Evropanıń bir qatar mámleketlerinde jańa tariyxtıń baslanıwı Ullı geografiyalıq ashılıwlardan baslap qabıl etilgen. Geografiyalıq ashılıwlar dún`yanıń tek ǵana geografiyalıq emes, bálki ekonomikalıq, sociallıq hám siyasiy kórinisin de túpten ózgertirip jiberdi. Geografiyalıq ashılıwlar nátiyjesinde Batıs Evropa mámleketlerinde mámleketlerde kapitalislik qatnaslarınıń rawajlanıwı ushın úlken túrtki boldı hám keyin ala bir qatar Evropa mámleketlerin metropoliyaǵa aylandırǵan, kolonialıq sistemaniń qáliplesiw processin baslap berdi.

Ekonomikalıq hám mádeniy tarawlarda Batıstan arqada qalıw jaǵdayları júz berip, joqarı rawajlanıwǵa iye bolǵan Shıǵıs mámleketleriniń kópshiligi koloniyalıq hám yarım koloniyalıq mámleketlerge aylandırıldı. Solay etip kolonial sistema hám ulıwma jáhán bazarı payda boldı. Insaniyat tariyxında birinshi márte jáhán xalıqları tariyxı bir pútinlikti payda ete basladı.

Aziya hám Afrika xalıqlarınıń jańa dáwiri dástúriy tárizde usı mámleketlerdiń koloniyaǵa aylandırıw processin qamtıp aladı. Jáhán tariyxınıń belgili dáwir sıpatındaǵı Jańa tariyxtıń xarakterli tárepleri Evropa ushın da, Aziya hám Afrika mámleketleri ushın da ulıwmalıq esaplanadi. Biraq bul tariyxıy dáwirdiń mazmunı Jer sharınıń túrli kontinentleri ushın ulıwma hár túrli: Batıstıń aldıńǵı mámleketlerinde kapitalizm rawajlanıp, húkimran qatnaslarǵa aylanıp atırǵan edi; Aziya hám Afrika mámleketleri bolsa uzaq múddetli krizis dáwirine kirdi hám keyin kapitalislik mámleketlerdiń ekspansiya deregine aylandı. Ullı geografiyalıq ashılıwlar ǵana dún`ya kartasınıń real ózgeriwine alıp kelgen processlerge kirisiw boldı hám pútkil dún`ya xalıqlarınıń turmısında keskin burılıs jasadı. Ullı geografiyalıq ashılıwlardan keyin haqıyqatında Jańa dáwir baslandı.

“Jańa tariyx” termini dáslep gumanist-tariyxshılar tárepinen paydalanıwǵa kiritildi. Olar Evropa Oyanıw dáwirinde dún`yalıq pán hám mádeniyattıń rawajlanıwı, insannıń abıroyı, qádir-qımbatı túsinikleriniń keń jámáát aldında qarar tabıwı, shaxstıń belsendiligi hám isbilermenligi sıyaqlı qásiyetlerine keń jol ashılıwı hám bular nátiyjesinde adamlardıń dún`yaǵa degen kóz-qarası hám ómirinde keskin ózgerisler júz bergenligin jańa dáwir baslanıwı ushın tiykar etip aldı. Jańa dáwir, gumanistlerdiń pikirinshe, adamlardıń tábiyiy teńligi ideyasın, shaxstıń erkinligi hám abıroyı sıyaqlı demokratiyalıq túsiniklerdi ózinde jámlegen jańasha dún`ya qarastıń qáliplesiwi hám húkimran dún`ya qarasqa aylanıwı menen orta ásirlerden parıq qıladı. Jańa dáwirdiń eń xarakterli táreplerinin biri, dún`yanı jańasha túsiniw tiykarında shaxstıń belsendiligi, isbilermenligi ushın keń imkaniyatlar ashıwda hám sonıń nátiyjesinde ekonomikalıq turmıstıń tez ósiwinde kórinedi.

XVI ásirden XVIII ásirdiń birinshi yarımına shekem dáslep Batıs Evropa mámleketlerinde áste-aqırın jańasha turmıs tárizi qáliplese basladı. Jańa dáwirdiń qáliplesiwi quramalı process bolıp, barǵan sayın kóplep xalıqlar hám mámleketlerdi qamtıp aldı. Jáhán xalıqları tariyxı bir process sıpatında qáliplesip bardı.

Evropalılardıń turmısında kóplep jańalıqlar payda bolıp, olardıń bir bólimi Shıǵıstan kirip keldi. Jámiyet rawajlanıwında jańa belgiler payda boldı:

• 
  Orta ásirlerdiń ullı ashılıwları – kompas, porox, kitap basıp shıǵarıw hám basqalar ómirge jánede keńirek kirip basladı;
  
• 
  Energiyanı ádettegi dereklerinen (suw,samal) alıw hám olardı mexanizmler menen uzatıwǵa járdem beretuǵin kóplep jańa ashılıwlar boldı;
  
• 
  Manufaktura islep shıǵarıwı rawajlanıp, áste-aqırın cexlardı qısıp shıǵara basladı;
  
• 
  Metallarǵa hám oq atıw qurallarǵa islew beriw processi rawajlandı;
  
• 
  Sawda rawajlandı hám pul-tovar xojalıǵı bekkemlendi;
  
• 
  Sawda orayları bolǵan qalalar jámiyet turmısında jánede úlkenirek rol oynay basladı;
  
• 
  Xalıqtıń quramı ózgerdi – qalalarda burjuaziyaniń salmaǵı astı, jallanba jumısshılar tez kóbeyip bardı, ziyalılar sanı ósti;
  
• 
  Burjuaziya sanınıń asıwı, onıń baylıq toplawı, insaniyat qádir-qımbat seziminiń rawajlanıwı bul qatlamdı óz azatlıǵı hám múlki ushın, jámiyette húkimranlıqtı qolǵa alıw ushın gúreske basladı;
  
• 
  Diyxanlardıń jeke azatlıqqa erisiwi awıl xojalıǵında da jallanba miynet hám isbilermenliktiń rawajlanıwına alıp keldi. Kóplep aristokratlar da endi isbilermenlik iskerligine tartıldı.
  
• 
  Bunnan basqa jańa dáwir rawajlanǵan qala mádeniyati, antik dáwir tariyxına bolǵan úlken qızıǵıw, onı ideallastırıw, súwretlew óneriniń tez turmıslasıwı sıyaqlı faktorlar menen xarakterlenedi. Kópshilik jaǵdaylarda búlginshilik aqıbetlerge alıp kelgen urıslar, qozǵalańlar hám revolyuciyalar emes, adamlardıń jaratıwshılıq iskerligi, hámiyshe izleniw hám umtılıw ruwxıy hám mádeniyatta, jámietlik ómirde hám ekonomikalıq ósiwde úlken unamli ózgerislerge alıp keldi.
  

Bul dáwir Batıs Evropada milletlerdiń hám absolyut monarxiya kórinisindegi milliy mámleketleriniń qáliplesip atırǵan dáwiri edi. Júz berip atırǵan hár bir ózgeriste qáliplesip atırǵan jańasha dún`ya qarastıń tásiri sezilip turar edi. Eń dáslep pútkil orta ásirlerde húkimranlıq qılıp kelgen insannıń aqıliy, ruwxıy kemsitiwler hám fizikalıq sheklewge tiykarlanǵan dún`ya qaras ornına jańa, gumanistlik dún`ya-qaras qáliplese basladı.

Jańa dáwir Evropa xalıqlari tariyxında olardıń turmıs tárizin, jámiettiń ruwxıy tiykarların bir neshe márte ózgertirip jibergen revolyuciyalar dáwiri, kolonialıq ahwalǵa túsken Amerika, Aziya hám Afrika xalıqları tariyxında bolsa ǵárezsizlik hám azatlıq ushın toqtawsız gúresler dáwiri de boldı. Biraq ómirdegi, jámietlik qatnaslardaǵı, ruwxıy hám mádeniyattaǵı, ekonomikadaǵı túp ózgerislerge urıslar hám revolyuciyalar emes, adamlardıń hámme waqıt jaratıwshılıq iskerligi arqali erisildi.

Ullı geografiyalıq ashılıwlar, tábiy pánlerdegi jańalıqlar, katolik shirkewine qarsı gúres nátiyjesinde jańasha turmıs tárzi qáliplesip bardi. Kapitalistlik qatnaslardıń ústem qatnaslarǵa aylanıp barıwı jámiyettiń kóplep qatlamları islep shıǵarıw hám isbilermenlik iskerligine tartıldı. Bul dáwir Evropa civilizaciyasiniń tez rawajlanıw dáwiri bolıp, keyinshelik industrial civilizaciya atın aldı.

Oqıw qollanba jáhán tariyxınıń jańa dáwirin házirgi zaman civilizaciyaniń qáliplesiw tariyxı sıpatında jarıtıwǵa, bul processte xalıqlardıń mámleketlerdiń dúziliwi, dún`ya kartasınıń ózgeriwine sózsiz úlken tásir kórsetken geografiyalıq ashılıwlar, urıslar, revolyuciyalar, qozǵalańlar sıyaqlı tariyxıy waqıyalar menen bir qatarda jańasha sana, jańasha dún`yaqarastıń qáliplesiwine úlken úles qosqan pán, ádebiyat, kórkem-óner hám kúndelik turmıstaǵı ózgerislerge hám álbette, xalıqlardıń usı processtegi roline ayrıqsha itibar berilgen. Oqıw qollanba ushın dástúr sıpatında alınǵan ideya – hár qanday civilizaciya kópten-kóp xalıqlar, milletler, elatlar iskerliginiń hám óz-ara nátiyjeli tásiriniń ónimi ekenligin oqıwshıǵa jetkiziw esaplanadı.

Oqıw qollanba tiykarınan joqarı oqıw orınlarınıń “tariyx ” tálim baǵdarı studentleri ushın arnalǵan. Ol eki bólimnen ibarat bolıp, birinshi bólim XVI – XVIII ásirlerdi óz ishine aladı. Bul dáwirdiń tiykarǵı mazmunı onıń ótiw basqıshı ekenliginde. Bul dáwirde jámiyettiń sociallıq dúzimi hám ekonomikalıq bazasında keskin ózgerisler júz berdi. Ekinshi bólim XIX ásir basınan Birinshi jáhán urısınıń tamamlanıwı – 1918-jılına shekem bolǵan dáwir waqıyalarına baǵıshlanǵan.

Jáhán tariyxı páni boyınsha dún`yaǵa belgili tariyxshı alımlar I.M.Krivoguz, V.N.Vinogradov, E.E.Yurovskaya, N.M.Guseva, M.I.Koval`skaya tárepinen ilimiy miynetler islenip shıǵıldı. Baspadan shıqqan oqıwlıqlar, ádebiyatlar tiykarında jáhán tariyxınıń qaraqalpaq tilinde okıw qollanbası joqarı oqıw orınlarınıń studentleri ushın tayarlandı.