Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

I bap. Evropada jańa dáwirdiń baslanıwı

§1. Geografiyalıq ashılıwlar hám koloniyalıq dúzimniń qáliplesiwi

Reje:

1. XV-XVII a’sirlerdegi Ullı geografiyalıq ashılıwlar.

2. Evropanın’ sotsial-ekonomikalıq h’a’m ma’deniy rauajlanıwı.

3. Evropa ma’deniyatı.

4.Ulli geografiyaliq ashiliwlar ha’m jan’a dawirdin’ baslaniwi.
Tayanish so’zler: Ullı geografiyalıq ashılıwlar, sotsial-ekonomikalıq h’a’m ma’deniy rauajlanıwı. “bah’a revolyutsiyası”, Vasko Da Gama.
XV-XVII ásirlerdegi Ullı geografiyalıq ashılıwlar Evropada kapitaldıń dáslepki toplanıw processi menen baylanıslı edi. Jańa sawda jollarınıń payda bolıwı, jańa jerlerdiń ózlestiriliwi hám ol jerdegi baylıqlardıń talanıwı bul processti tezlestirdi, koloniallıq duzimniń qáliplesiwin baslap berdi, dun`ya bazarınıń payda bolıwına, Evropada sawda kapitalınıń, bank jumısı hám kredittiń rawajlanıwına alıp keldi. Materikler ortasında ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslar rawajlandı, jáhán sawdası Orta teńizden Atlantika okeanına kóshti. Erte jańa dáwirde Evropanıń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwınıń xarakteri de kóp tárepten geografiyalıq ashılıwlarǵa baylanıslı edi. Bul dáwirge kelip texnika hám ekonomikalıq rawajlanıwda erisilgen joqarı nátiyjeler evropalıqlarǵa ashılǵan jerlerden ónimli payda alıw imkanın berdi. Krest atlanıslarınan keyin Shıǵıs penen ornatılǵan sawda baylanısları nátiyjesinde hind, arab hám parsı gezlemeleri zergerlik hám bezeniw buyımlarınıń Evropaǵa kirip keliwi geografiyalıq ashılıwlardıń tiykarın quradı. XV ásirdegi geografiyalıq ashılıwlar Pireney yarım atawı mámleketleri Ispaniya hám Portugaliya teńizshileri tárepinen ámelge asırıldı.

Geografiyalıq ashılıwlardıń birinshi portugal basqıshı (1418-1460) shaxzada Enrike teńiz sayaxatshısı (1394-1460) atı menen baylanıslı. Bul teńiz ekspediciyalarında tek bay qatlam wákilleri emes sawdagerlerde qatnasqan. XV ásirdiń 20-30-jıllarınıń ózinde-aq, portugaliyalıqlar Madeyra atawın, Kanar hám Azor atawların ashtı. Afrika boylap qublaǵa qaray jılıstı. Olar Bahodur tumsıǵın aylanıp ótip, 1434-jılı Gvineya hám Jasıl tumsıq atawları boylarına, 1462-jılı bolsa Serra-Leona boylarını jetti. 1486-jılı Bartolomeo-Diash tárepinen Afrikanıń qubla boylarında «Jaqsı úmit» (Keyptaun) tumsıǵınıń ashılıwı Hindistanǵa ekspediciya shólkemlestiriw ushın imkaniyat jarattı.

XVI ásir baslarında tropiklar sızıǵı, ekvator hám keńislikler shkalası suwretlengen dáslepki kartalar payda boldı. Jerdiń domalaq ekenligi haqqındaǵı táliymattan kelip shıǵıp, italiyalı alım, astronom hám kosmograf Paolo Toskanelli dun`ya kartasın islep shıqtı. Alım Evropadan batısqa qaray júrip Hindistanǵa barıw mumkin dep esaplaydı. Ol jerdiń ekvador boylap uzınlıǵın nadurıs esaplap, 12 mıń km qátelikke jol qoyǵan. Soń bunı ullı geografiyalıq ashılıwǵa alıp kelgen ullı qáte dep atadı. XV ásirdiń aqırına kelip kemelerdi baskarıw óneri ham ásbapları (kompas,usturlab) bir qansha rawajlanıp olardıń ashıq tenizdegi ornın anıq biliw imkaniyatı payda boldı. Kemelerdin jańa turi karavellalar payda bolıp, jelqomlar járdeminde samal aǵımı boylap hám samalǵa qarsı bir qansha tez saatına-22 km tezlik penen juziw imkaniyatın berdi.

Evropalıqlar tárepinen Aziyaǵa Jer Orta teńizi boylap ózlestirilgen sawda jolları, kurǵaqlıqtan ótetuǵın karwan jolları, sol qatarda Ullı jipek jolı 1453-jılı Konstantinopoldı basıp alǵan turkler tárepinen jawıp qoyıldı. Nátiyjede Evropa Shıǵıstan keletuǵın tovarlardan ajıralıp qaldı. Gezlemeler, qant, boyawlar, burısh, guller Evropa bazarlarına derlik kelmey qaldı. Ásirese burıshtıń jetispewshiligi kundelikli turmısqa úlken tásir kórsetti. Bul jaǵday Evropalıq sawdagerlerdi Hindistanǵa, Evropalıqlarǵa derlik belgisiz bolǵan, biraq ápsanawiy bay dep qaralǵan Yaponiya hám Qıtayǵa jańa jollardı izlewge májbur qıldı. Adamlardaǵı isbilermenlikke, baylıqqa, kapital toplawǵa umtılıw, insannıń imkaniyatlarına isenim sezimi eń anıq rejelerdi de ámelge asıratuǵın etip qoydı. Hindistanǵa batıstan jol ashıw pikiri usınday pikirlerden edi. Bul pikir jańa ideya emes edi, onı antik dáwir ulamalarınıń kitaplarınan, arab-musılman ulamalarınıń shıǵarmalarında da ushıratıwımız mumkin. Ásirese ullı watanlasımız Abu Rayxan Beruniy birinshilerden bolıp okean artında jer barlıǵın aytıp ótken edi. Hindistanǵa jańa jollardı tabıw evropalıqlar ushın turmıslıq zárúrlikke aylanıp qalǵanında Atlantika okeanı arqalı batısqa qaray jurip, bul mámleketke barıw rejesi payda boldı. Bul rejeni ámelge asırıwǵa anıq kiriskenlerden biri genuyalı Xristofor Kolumb edi. Ol Portugaliya, Angliya, Franciya korollik úylerine óziniń Toskanelli tárepinen maqullanǵan, Atlantika okeanında batısqa qaray júzip, Hindistan jerlerine barıw rejesin usınıs etti. Portugaliyalıqlar bul dáwirge kelip Afrika arqalı Hindistanǵa jol ashıw qarsańında tur edi, sol sebepli korol Al`fons V Kolumbqa razılıq bermedi. Franciya hám Angliya bolsa ekspediciya ushın jeterli flotqa iye emes edi, bunıń ústine bul mámleketlerdegi ishki jaǵday ekspediciya jiberiw imkaniyatı joq edi. Sol sebepli Kolumb Ispaniyanıń ullı korolleri Izabella hám Ferdinandtı jańa teńiz jolların ashıw maqsetinde ekspediciya shólkemlestiriw ushın kóp jıllır háreket etti.

1492-jılı 17-aprelde Ispaniyanıӊ korollik shańaraǵı Kolumb penen shártnama duzdi hám ekspediciyaǵa pul ajırattı. Shártnamaǵa kóre Xristofor Kolumb jańa ashılǵan jerlerdiń vice-koroli etip tayınlanıwı, admiral ataǵın miyras qılıp alıwı, jańa ashılǵan jerlerden alınatuǵın paydanıń 1/10 bólimin, jańa jerler menen qılınatuǵın sawdadan alınatuǵın paydanıӊ 1/8 bólimin iyelewi kerek edi. 1492-jılı 3-avgustte “Santa Mariya”,”Pinta”,”Nin`ya” kemelerinde Kolumb ekspediciyası jolǵa shıqtı. Kolumb kóplep qıyınshılıqlardı jeńiwge tuwra keldi: belgisiz tárepke juziw ushın teńizshilerdi tabıw ansat emes edi, uzaq juziw waqtında olarda jeńiske isenimdi payda etiwde qıyın edi. Ekspediciya baslanǵanının 70 kun ótkennen soń 1492-jılı 12-oktyabr` kúni teńizshiler Guanaxani atawına jetip keldi. Atawdı Kolumb San-Sal`vador “Muqaddes qutqarıwshı” (Házirgi Bagam atawları) dep atadı hám ispan korolliginiń bayraǵın ornattı. Keyin Gaiti hám Kuba atawların ashtı.Teńizshiniń bul Hindistan ekenligine isenimi kámil edi hám sonıń ushın jańa ashılǵan jerlerdiń xalqın «hinduler” dep atay basladı.
K