Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

X.Kolumb
olumbtıń ashılıwları portugaliyalıqlardı qáweterge salıp qoydı. 1494-jılı Rim Papası qatnasıwında Tortesil`yas qalasında shártnama dúzildi. Oǵan muwapıq Azor atawlarınan batısta jaylasqan jerlerge iyelik etiw huqıqı Ispaniyaǵa, shıǵısta jaylasqan jerlerge iyelik etiw huqıqı bolsa Portugaliyaǵa berildi. Kolumb bolsa keyin,1493-1496, 1498-1500, 1502-1504-jılları,jáne úsh ekspediciya shólkemlestirdi. Bunıń nátiyjesinde Kishi Antil atawları,

Puerto-Riko atawları, Yamayka, Trinidad hám OraylıqAmerika hám de Qubla Amerikanıń jerleri ashıldı.

1502-1504-jılları Jańa Dunyaǵa tórtinshi ekspediciya waqtında Kolumb Hind okeanını shıǵıw hám dun`ya boylap juziw ushın imkaniyat jaratıwǵa háreket etti. Bul aqırǵı sayaxatı dawamında Kolumb ullı ashılıw isledi: ol Kubadan qublada materikti taptı hám Karib teńizi boylap 1500 km aymaqtı úyrenip shıqtı. Atlantika okeanın “Qubla teńiz”den hám Aziya jerlerinen qurǵaqlıq ajıratıp turǵanlıǵın dáliylledi. Solay bolsa da, admiral ózi oylaǵanınday, Atlantika okeanınan Hind okeanına ótiw jolın taba almadı.

Yukatan qurǵaqlıqları boylap juziw dáwirinde Kolumb bir qansha rawajlanǵan qáwimlerdi ushırıtadı. Olar reńli gezlemeler tayarlawdı biletuǵın, bronza ıdıslardan hám baltalardan paydalanatuǵın, metall eritiwdi biletuǵın edi. Sol waqıtta admiral bularǵa itibar bermeydi, biraq keyinshelik málim bolıwınsha, bul jerler rawajlanǵan mádeniyat mámleketi, Amerikanıń ullı civilizaciyalarınıń biri-mayyalar mámleketiniń jerleri edi. Kolumb sońǵı mártebe Amerikadan qaytıp Ispaniya jerlerine kelgennen eki hápte keyin koroleva Izabella dunyadan ótedi. Admiral óziniń sońǵı tayanıshınan ayrılǵan edi. Kolumbtıń jańa ashılǵan jerlerden alınatuǵın paydadan óz úlesin alıw ushın bolǵan barlıq háreketleri biykar ketedi. Ol 1506-jılı hámme umıtqan, jarlılıqta dun`yadan ótedi. Ullı teńiz sayaxatshısınıń ólimi haqqındaǵı xabar da 27 jıldan keyin ǵalaba xabar qurallarında járiyalanadı. Xristofor Kolumb ómiriniń aqırını shekem Hindistanǵa jańa jol ashqanlıǵını isenip jasadı.

Hindistanǵa baratuǵın teńiz jolı 1498-jılı portugaliyalıqlar tárepinen ashıldı.1497-jılı Portugaliya qurǵaqlıqlarınan juzip ótken Vasko da Gama ekspediciyası Jaqsı Úmit tumsıǵın aylanıp ótip, Hind okeanına shıqtı. Afrika qurǵaqları boylap arqa tárepten juzgen portugaliyalı tenizshiler Mozambiktegi arab qalaların ashtı. 1498-jılı may ayında bolsa arab tenizshisi Axmed ibn Majid jardeminde olar Hindistannıń Kal`kutta portına jetip keledi. Evropada satıw ushın kóplegen tovarlardı júklegen ekspediciya Portugaliyaǵa qaytıp keldi. Eki jıl dawam etken bul sayaxat juda qıyınshılıqta ótti. Jolda ekipaj aǵzalarınıń 3/2 bólimi nabıt boldı. Biraq soǵan qaramastan,Vasko Da Gama ekspediciyanıń jetiskenlikleri Evropaǵa úlken tásir kórsetti. Evropa sawdagerleri, birinshi náwbette portugaliyalıqlar, shıǵısqa qarap atlandı. Portugaliyalıqlar Hindistan menen sawda etiwshi arablardı bul jerden shıǵarıp jiberdi hám bul sawdanı Portugaliya korolliginiń monopoliyası dep járiyaladı. Lissabonǵa dárilik ósimlikler ham mazalı azıq-awqat ónimlerin jetkerip turıwshı sawdagerler 800%ke shekem payda aldı. Sawda jollarınıń Jer Orta teńizinen okeanlarǵa kóshiwi nátiyjesinde Gollandiyanıń Antverpen qalası jáhán sawdasınıń jańa orayına aylanıp, Evropa bazarlarındaǵı bahanı belgileytuǵın boldı. 1500-jılı Hindistanda hám Antverpende dárilik ósimlikler bahasındaǵı parıq birqansha edi.

Portugaliyalıqlar arablarǵa qaraǵanda judá qattıqollıq penen Hindistannıń xalqın, keyin bolsa Malukk hám Indoneziya xalqın ekspluataciya etti. Portugaliyalıklar arablardıń hám jergilikli sawdagerlerdiń kemelerine hujim etip, olardı talap, ekipaj aǵzaların bolsa talaǵan. Ásirese dáslep eskadra komandiri, keyin Hindistannıń vice-koroli bolǵan Al`fons d’Albukerke zalımlıǵı menen belgili bolǵan. XV ásirdiń aqırı XVI ásirdiń baslarında florenciyalıq teńizshi hám astronom Amerigo Vespuchchi portugaliyalıqlar ekspediciyası quramında Braziliya qurǵaqlıqların izertledi hám 1501-jılı Kolumb ashqan jerlerdi Hindistan emes, jana materik degen juwmaqqa keldi. Keyinshelik jana materik Amerika dep atala baslandı. 1515-jılı jana jerlerdi Amerika dep ataǵan birinshi globus Germaniyada payda boldı. Keyin usı atamadaǵı atlas ham kartalar da shıǵa basladı. 1513-jılı Vasko Nun`es Bal`bao otryadı Panama qoltıǵın kesip ótkennen soń úlken okean bar ekenligi belgili boldı. Bal`bao onı Qubla teńiz dep atadı. 1519-jılı 20-sentyabrde portugaliyalı tájiriybeli teńizshi Fernando Magellan basshılıǵındaǵı ekspediciya Ispaniya bayraǵı astında eń uzaq sayaxatqa jolǵa shıqtı. Bir jıldan son, yaǵniy 1520-jılı noyabrde ekspediciya Amerika materigi menen Jalınlı Jer ortasında suwdıń quramalı kóteriliw hám tusiw sistemasına iye bolǵan bir buǵazdı aylanıp ótip (keyinshelik onı Magellan buǵazı dep atadı) belgisiz úlken okeanǵa shıqtı. Bul okeanda juzgen úsh ay dawamında bir márte de boran bolmaǵan, hawa-rayı qolaylı kelgen, sol ushın da Magellan onı Tınısh okeanı dep ataǵan. Ekipaj aǵzaları suwsızlıq, ashlıq hám kesellikler sebepli nabıt boldı. Olar 1521-jıldıń 6-mart kuni Marian atawlarına kiriwshi kishi bir atawǵa jetip keledi hám azıq-awqat hám de suwdı ǵamlawǵa imkaniyatı boladı. Batısqa qaray juziwin dawam etip Magellan Filippin atawlarına jetip keledi hám usı jerde jergilikli xalıq penen bolǵan urıslarda nabıt boladı. Ekspediciyanıń qalǵan aǵzaları d’El`kano basshılıǵında júziwdi dawam ettiredi hám Molukk atawlarına jetip keledi. 1522-jılı 6-sentyabr` kuni Magellan ekspediciyasınıń tiri qalǵan aǵzaları Ispaniyanıń Sen-Lukar portına jetip keledi. Ekspediciyanıń 253 aǵzasınan tek 18 adam aman qalǵan edi.Jańa jerlerdiӊ ashılıwı Ispaniya menen Portugaliya ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardı kusheytip jiberdi. Uzaq tartısıwlardan son 1529-jılı eki mámlekettiń Tınısh okeanındaǵı tásirlerin belgilewshi Saragossa shártnaması dúzildi. Oǵan kóre Ispaniya Molukk atawlarınan waz keshti. Biraq Filippin atawları ústinen hukimranlıǵın saqlap qaldı. Bul atawlar ispan taxtınıń miyrasxorı shaxzada Filipp atına usılay atalıp ketti. 1500-1501-jıllırı ispan ekspediciyaları Qubla Amerika jerlerin arqa tárepten izertledi. Bul dáwirge kelip ispanlar Úlken Antil atawları: Trinidad hám Tobago, Barbados, Gvadelupa hám basqalardı hám de Karib tenizindegi mayda atawlardı iyelegen edi. Ispan húkimeti hám koloniyashıları ásirese Kubaǵa itibar qarattı. Olar Kubanı “jańa dun`yanıń esigi” dep biledi. 1510-jıldan baslap Amerikanıń ishki aymaqları ózlestiriwge kirisiledi. XVII ásir ortalarına shekem dawam etken bul process konkista (basıp alıw) dep ataladı. 1510-jılı materiktegi dáslepki qorǵanlar qurılısı baslanadı. 1519-jılı Amerika materiginde evropalılır qurǵan birinshi qala Panamaǵa tiykar salınadı. 1517-1518-jılları Yukatan jerlerine hindulerdi qul etiwge kelgen Ernan de Kordloba hám Xuan Grixalve otryadları Kolumbqa shekem bolǵan civilizaciyalardıń eń áyiemgisi–Mayyalar mámleketine dus keledi. Mayyalar-Kolumbqa shekemgi bolǵan Amerika xalıqları ishinde óz jazıwına iye bolǵan birden-bir xalıq edi.Mayyalardıń aqırǵı mákanı 1679-jılı, yaǵniy Yukatanǵa júris baslaǵannan 273 jıl keyin ispanlar tárepinen iyelenedi. 1524-jılı házirgi Kolumbiya aymaǵın iyelew baslandı. Ximenes Kesada 1536-jılı Santa-Fede Bogota qalasına tiykar saladı. XVI ásirdiń 30-40-jıllarında házirgi Ekvador, Peru hám Boliviya, keyin bolsa Chili hám Argentina aymaqları iyelendi. Dáslep konkistadorlar aldıńǵı dáwirlerde jıynalǵan qımbat bahalı metallardı qolǵa kiritiw menen shuǵıllanǵan bolsa, XVI ásirdiń 30-jıllarınan baslap bay ruda kánlerin ekspluataciya etiw baslanadı. Peru, Boliviya hám Chili aymaǵında tabılǵan altın hám gumis kánleri, Perudaǵı mıs kánleri XVI ásir ortalarına kelip dun`yada qazıp alınıp atırǵan qımbat bahalı metalldıń yarımına tuwra keldi. Evropadan Amerikadaǵı koloniyal jerlerge tek bayıwdı maqset etken aqsuyekler kóship kele basladı. 1503-jıldan 1660-jılǵa shekem Amerikadaǵı ispan koloniyalarınan Ispaniyaǵa 300 tonna altın hám 25 mıń tonna gumis alıp ótildi. Jańa basıp alınǵan jerler ispan korolliginiń mulki dep járiyalandı. 1512-jıldan baslap jergilikli hindulerdi qulǵa aylandırıwdı biykarlawshı nızamlar shıǵarıla baslandı. XVI ásirdiń birinshi yarımında Amerikadaǵı ispan koloniyaların basqarıwdıń birden-bir sisteması engizildi. Eki vice-korollik payda boldı: Jańa Ispaniya vice-korolligi (Meksika, Oraylıq Amerika, Venesuele hám Karib tenizi atawları); Braziliyadan tısqarı derlik barlıq jerler putkil Qubla Amerika aymaǵın iyelegen Peru vice-korolligi payda boldı. Vice-korolliklerdiń jumısın “Hindistan keńesi” dep atalatuǵın organ tárepinen baqlap barılǵan. Koloniyalar menen sawda “Sevil`ya sawda palatası” (1503) tárepinen qadaǵalanıp turılǵan.

1500-jılı portugaliyalı teńiz sayaxatshısı Pedru Alvarish Kabral Braziliya jerlerine barıp ol jerdi Portugaliya korolliginiń mulki dep járiyalaydı. Braziliya aymaǵında qımbat bahalı metallardıń qazılma baylıqları joqlıǵı, otırıqshı xalıq bolmaǵanlıǵı sebepli miynet resurslarınıń jetispewshiligi bul jerde kolonial duzimniń ózine tánligin belgilep berdi. Basqa bir faktor sawda kapitalınıń bir qansha rawajlanǵanlıǵı bolıp, bul da kolonial duzimniń xarakterine tásir kórsetti.Braziliyanı aktiv ózlestiriw,1530-jılı baslandı.Bul jerde feodal jer iyeligi kórinisin ornatıwǵa háreket qılındı. Qurǵaqlıqqa jaqın aymaqlar 13 kapitaniyge bólinip, putkil hákimiyat sol jerge iyelik etiwshilerdiń qolında edi. Portugaliyanıń ózinde artıqsha xalık kóp bolmaǵanlıǵı sebepli Braziliyanı xojalıq ushın ózlestiriw juda ástelik penen ámelge asırıldı.Afrikadan keltirilgen negr-qullardı ekspluataciya qılıwǵa tiykarlanǵan plantaciya kórinisi járiyalanǵan aymaqlar bolsa bir qansha tez rawajlanıp bardı.Sonıń ushın XVI ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Afrikadan qullardı alıp keliw háwij aldı.1583-jılda koloniyada 25 mıń aq tánli kóshpeliler hám millionlap qullar jasaytuǵın edi. Portugal tili menen hinduler tiliniń aralaspasınan ibarat “lengua jeral” dep atalatuǵın til tiykarǵı baylanıs tili boldı. Bul tilden braziliyalıqlar keyin jáne eki juz jıl dawamında paydalandı.

Amerikanı koloniyaǵa aylandırıwda katolik shirkewi úlken rol oynadı. Shirkew koloniya apparatınıń tiykarǵı bólegine aylanǵan edi. Amerikanıń ashılıwı hám onıń koloniyaǵa aylandırıwdı papalıq jańa krest jurisi dep qaraydı hám jergilikli xalıqqa xristian dinin engiziwdi maqset etip qoyadı. Sol maqset penen ispan korolleri koloniyalardaǵı shirkew jumısların basqarıw, missionerlikke basshılıq etiw, shirkew hám monastrlar qurıw huqıqın qolǵa kiritedi. Koloniyalarda shirkew juda tezlik penen eń joqarı mulkdar-jer iyesine aylanadı. XVI ásirdiń birinshi yarımınan baslap hár qıylı monaxlıq ordenlerdiń wákilleri Amerikaǵa kele baslaydı. XVI ásirdiń ekinshi yarımı XVII ásirdiń baslarında ispan teńizshileri Peru aymaǵınan Tınısh okeanı basseynine bir neshe márte ekspediciya shólkemlestirdi. Bul ekspediciyalar dawamında Solomon atawı, Qubla Polineziya hám Melaneziya ashıldı. 1605-jılı Perudan jolǵa shıqqan ekspediciya Qubla Shıǵıs Aziya jerlerin ashtı. Ekspediciya baslıǵı P.Kiros usı atawlardan birin jańa materik dep shamalaydı hám bul haqqında xabar beriw ushın Ispaniyaǵa jónep ketedi. Ekspediciyanıń qalǵan aǵzaları Kiros materik emes,belgisiz atawlar ekenligin anıqladı. Bul Jańa Gibrid atawları edi. Ekspediciya baslıǵı L.Torres juziwdi dawam etip, bul atawlardan qublada haqıyqıy jańa materik-Avstraliyanı ashtı.Jańa Gvineya hám Avstraliya aralıǵındaǵı buǵaz Torres buǵazı dep atala baslandı. Jańa materikti ózlestiriwge ekonomikalıq imkaniyatı bolmaǵan Ispaniya hukimeti Torres ashılıwın derlik 100 jıl sır saqladı. 1642-jılı A.Tasman Indoneziyadan shıǵısqa qaray juzip,Avstraliyanı qubladan aylanıp ótti hám keyinshelik Tasmaniya dep atalǵan atawdı ashtı.

Torres sayaxatınan 150 jıl keyin, Jeti jıllıq (1756-1763) urıs dáwirinde Manilanı iyelegen anglichanlar ol jerdegi arxivte Torres ashılıwı haqqındaǵı hujjetlerdi taptı. 1768-jılı anglichan teńizshisi J.Kuk Okeaniya atawların izertlep, Torres buǵazın hám 1770-jılı Avstraliyanıń shıǵıs jerlerin ekinshi márte ashtı. Keyinshelik birinshi dep Torres ashılıwı tán alındı. Biraq Kuk ekspediciyasınan keyin anglichanlardıń materikti ózlestiriwi baslandı. 1788-jılı 27-yanvar` kuni Jańa Qubla Uel`ske kapitan Artur Filipp jámááti kelip tusti hám keyinshelik Sidney dep atalǵan qalaǵa tiykar salındı. 26-yanvar` hár jılı milliy bayram-Avstraliya kuni sıpatında belgilenedi. XIX ásirde materikke evropalıqlardıń ǵalaba kóship keliwleri baslandı. XV-XVI ásirlerdegi geografiyalıq ashılıwlar dun`ya rawajlanıwına juda úlken tásir kórsetti. Bizge málim, aldıńǵı dáwirlerde de evropalıqlar Amerikaǵa jetip barǵan, Afrika jerlerine de sayaxatlar shólkemlestirgen. Biraq tek Kolumbtıń ashılıwı ǵana Evropa hám Amerika ortasındaǵı qatnasıqlarǵa tiykar saldı hám jáhán rawajlanıwında jańa basqıshtı baslap berdi.

Ullı geografiyalıq ashılıwlır evropalıqlardıń putkil álem haqqındaǵı kóz-qarasların bayıttı, basqa materikler hám ol jerdegi xalıqlar haqqındaǵı jalǵan pikirlerdi buzıp tasladı. Jana bilimler dáslep Evropada keyin basqa aymaqlarda da sanaat hám sawdanıń rawajlanıwına turtki boldı. Finans sisteması, bank hám kredit jumıslarınıń jańa turleri qáliplesti. Tiykarǵı sawda jolları Jer Orta teńizinen Atlantika okeanına kóshti hám bul sawdanıń xarakterin tupten ózgertip jiberdi. Jańa jerlerdiń ashılıwı hám koloniyalarǵa aylandırıwdıń eń tiykarǵı nátiyjelerinen biri “baha revolyuciyası” bolıp ol Evropada dáslepki kapitaldıń toplanıwına úlken turtki boldı, kapitalistlik xojalıq ukladınıń qáliplestiriwin tezlestirdi.

Ullı geografiyalıq ashılıwlardıń nátiyjeleri Sawda-satıq joqarı dárejede keńeydi. Materikler hám mámleketler ortasında sawda qatnasıqları ornatıldı. Evropanıń rawajlanǵan mámleketlerinde ustaxana iyeleri hám sawdagerder bayıp ketti Sawda jolları Jer Orta teńizinen okeanlarǵa kóshti. Antverpen jáhán sawdasınıń orayına aylandı. Aziya,Amerika hám Afrika xalıqların eziw hám koloniyashılıq procesi baslandı.

Biraq jańa jerlerdiń ashılıwı koloniya hám metropoliya xalıqları ushın bir qıylı áhmiyetke iye bolmadı. Koloniyashılıqtıń natiyjesi tek ǵana jańa jerlerdi ózlestiriw bolmastan, boysındırılǵan xalıqlardı ekspluataciya etiw, olardı qullıq hám qırılıp ketiwi menen qosıp alıp barıldı. Basıp alıwlar waqtında áyyemgi civilizaciyalardıń oshaqları joq qılındı, putkil materik tariyxıy rawajlanıw procesi buzıldı, kolonial mámleketler xalıqları qáliplesip atırǵan kapitalistlik bazar qatnasıqlarına zorlıq penen ótkerildi hám óz miynetleri menen Evropada kapitalizm procesiniń tezlestirdi. Solay etip jańa industriyal civilizaciya qáliplesiwine óz úleslerin qostı.

Ullı geografiyalık ashılıwlar jańa dáwir esiklerine jol ashıp berdi. Eń uzaq mámleketler ortasında qatnasıqlar jolǵa qoyılıp keńeyip bardı, jáhán sawdası rawajlanıp basladı.