Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Vol`ter. Vol`ter laqabı menen jazǵan Fransua Jan Mari Arue (1694-1778) ájayıp filosof alım, publicist, shayır, dramaturg hám siyasıy ǵayratker edi. Ol Parijde ortasha ámeldar shańaraǵında dún`yaǵa keldi. óz miynetleri ushın bir neshe ret (1717 j. hám 1725 j.) Bastiliyaǵa qamaldı, Franciyadan Angliyaǵa ketiwge májbur boldı. Ózinıń ájayıp shıǵarmaları menen Vol`ter qarańǵı hám feodal tártiplerdıń kelisimsiz dushpanı sıpatında maydanǵa shıqtı. Danıshpan eń ádalatlı sistemanı insannıń erkinligi, teńligi hám múlk huqıqı menen baylanıstırdı.

Bunday ádalatlı jámiyetti qalay qurıw kerek? Korol hákimiyatı ótkeretuǵın reformalar arqalı jámiyetti tınısh jol menen qayta qurıw – mine «sana húkimranlıǵı»na alıp baratuǵın jol, dep aytar edi. Vol`ter «jaqsı korol aspannan jerge beriliwi múmkin bolǵan eń ájayıp sawǵa» dep esaplar edi. «Adamlar ushın eń úlken baxıt, - degen edi ol, - húkimdardıń filosof bolıwı». Vol`ter aǵartıwshılıq monarxiya táreptarı edi. Bilimli monarx tek qálese boldı, jámiyette erkinlik, teńlik hám jeke múlk húkimran boladı, dep oylar edi. Sonıń ushında Vol`ter Fridrix II, Ekaterina II, Shveciya, Daniya hám Pol`sha korollikleri menen xat jazıwlar hám doslıq qatnasıqlarına iye edi. Koroller bolsa onıń ataqli insan ekenligin bilip, óz mápleri jolında paydalanıwǵa háreket etken. Francuz revolyuciyası jıllarında Vol`terdıń denesi Franciyanıń ullı adamları kómilgen maqbaraǵa – Panteonda kómildi. Qábir tasına «Insan sanasın qollap-quwatlaǵan hám onı azat bolıwǵa úyretken shayır, tariyxshı, filosof» - dep jazıp qoyıldı.

Vol`terden filosofiyalıq gúrriń hám romanlar, «diniy bawrıkeńlik haqqında», «Filosofiyalıq sózlik» shıǵarmaları miyras bolıp qaldı hám onı aǵartıwshılıqtıń bas ideyalıq kósemine aylantırdı.

Montesk`e. Sharl` Lui Sekonda baron de Montesk`e (1689-1755) francuz xalqı maqtanatuǵın aǵartıwshılarınan biri. Bay shańaraqtan shıqqan, óz dáwiri ushın ájayıp maǵlıwmat alǵan Montesk`e 30 jasqa da tolmastan Bordodaǵı parlament prezidenti boldı.

Aradan 10 jıl ótkennen keyin ol bul lawazımnan otstavkaǵa shıqtı hám 3 jıldı Evropa boylap sayaxatlarda ótkerdi. Watanına qaytıp kelgennen keyin, Montesk`e ilim menen shuǵıllandı hám ádebiy tarawǵa berildi.

Montesk`e despotizmniń bárshe kórinislerine qarsı kelisimsiz gúres alıp bardı. Ol erkinliktiń táreptarı edi. Biraq onıń pikirinshe, erkinlik degeni kewil qálegenin qılıw emes. Erkinlik nızamda biykarlanbaǵan bárshe nárselerdi qıla alıw huqıqı bolıp esaplanadı. Bunıń ushın bolsa hákimiyat nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatına qatań ajratılıwı zárúr, dep esaplaydı. Ol monarxtıń tiykarǵı isi nızamlar orınlawın támiynlew, atqarıwshı hákimiyattı ámelge asırıwdan ibarat deydi. Nızam shıǵarıwshı hákimiyat bolsa múlkdar adamlardıń wákillerine tiyisli bolıwı kerek. Sud hákimiyatı-korolden de, parlamentten de ǵárezsiz bolıwı shárt.

Montesk`e ideyaları Franciyada da, basqa mámleketlerde de keń tarqaldı hám siyasıy pikirdiń keyingi rawajlanıwına úlken tásir kórsetti. Onıń «Persiya xatları» filosofiyalıq romanı, «Nızamlar ruwxı haqqında» dep atalǵan bas shıǵarması sol dáwirde aq kóplep tillerge awdarıldı hám Montesk`e atın dun`yaǵa belgili etti.