Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Revolyuciyanıń baslanıwı. Uzaq múddetli parlamenttiń reformaları. 1640-jıldıń basına kelip ǵáziyne bosap qaldı, hesh kim qarızǵa pul bermey qoydı. Mámlekette ashlar qozǵalańları, Londonda bolsa kóshe tártipsizlikleri bolıp ótetuǵın edi. Angliyaǵa qarsı áskeriy háreketlerdi Shotlandiya basladı.m Korolge parlamentti shaqırıw talap qılınǵan narazılıq háreketleri izbe-iz jiberilip turıldı. 1640-jıl 3-noyabrde jańa parlament jıynaldı. Bul parlament 13 jıl tarqatılmaǵanlıǵı ushın “Uzaq múddetli parlament” atı menen tariyxqa kirdi. Bul revolyuciyanıń baslanıwı edi.

Parlament iske kiriskende koroldi hám onıń siyasatın tiykarınan feodal dástúrler kúshli bolǵan hámde kópshilik katolik aǵımına sıyınatuǵın eń tómen aymaqlardıń wákilleri qollap-quwatlawı málim boldı. Jámáátler palatasınıń kópshiligin bolsa puritanlar quraytuǵın edi. Olar eki partiya – turaqlı presviteritanlar hám radikal independentlerden ibarat edi.

Uzaq múddetli parlament bir qansha áhmiyetli reformalardı ámelge asırdı: ayrıqsha jaǵdaydaǵı sudlar – “Juldızlar palatası” menen “Joqarı komissiya”nı joq qıldı; Arqa hám Uel`s isleri boyınsha keńes tarqatıldı; monopoliyalar nızamnan tısqarı dep járiyalandı; shirkew sudın ruwxanıy bolmaǵan shaxslardı jazalaw huqıqınan ayırdı; korollik jasırın keńestiń joqarı sudı wazıypasın atqarıw huqıqın biykar qıldı; qamaqta saqlanıp atırǵan puritanlardı azat qıldı; mámleketti parlamentsiz basqarıwda korolge bas másláhátshi esaplanǵan Strafford qamaqqa alındı hám sud qararı menen 1641-jıl 12-may kúni óltirildi; baspa sózdiń ámelde ǵárezsizligin ornattı; episkoplar hám policiya cenzurasın joq qıldı. 1641-jıl 15-fevralda qabıl qılınǵan “Úsh jıllıq bill`” koroldiń qálewinen tısqarı parlamenttiń keminde hár úsh jılda shıǵarılıwın, Jámáátler palatası tek onıń óz razılıǵısız tarqatılıwı múmkin emesligin ornatqan eń áxmiyetli nızam edi. Onda: sonıń menen korol biziń shirkew húkimdarımız tárepinen parlamentte májlis qılıwshı lordlar hám jámáátler razılıǵı hám húkimi menen qarar hámde járiyaladı, sol haqqındaǵı parlament qararısız basqa bir jol menen tarqatılmaydı, sonday-aq, bul parlament sol maqsette arnawlı ótkerilgen keńestiń qararısız qalegen waqtında onıń shaqırılıwı múddeti arqaǵa sozılıwı múmkin emes hám perler palatası onıń ózi tárepinen hám óz qararına tek sol parlamenttiń iskerligi dawamında múddeti sozdırılıwı múmkin; bul qararǵa qayshı keletuǵın, qabıl qılınǵan yaki qabıl qılınatuǵın, bul parlamentti tarqatıp jiberiw yaki múddetin sozıw ushın qılınǵan hár qanday qural yaki qarar nızamsız hámde haqıyqıy emes dep járiyalanadı, delinedi. Nızamsız tólem hám salıqlar hám toqtatıladı. Uzaq múddetli parlamenttiń absolyutizmge qarsı qaratılgan dáslepki qararlarınan biri, korol ministrleriniń sudqa tartılıwı boldı. Kóp ǵana joqarı ámeldarlar, episkoplar, sud`yalar Tauerge jónetildi. Negizinde Uzaq dawam etken parlament tárepinen ámelge asırılǵan ózgerisler óz áhmiyetine kóre Angliya mámleket dúziminde júz bergen revolyuciyalıq awdarıspaq edi.

1642-jıldıń yanvarında korol menen parlament ortasında sheshiwshi ajıralıw júz berdi. Karl I qozǵalańshı parlamentti jazalawǵa hám jeke húkimi menen qarsı tárep basshıların qamawǵa qarar qıldı. Bul waqıtta Londonnıń 100 mıń xalqı parlamentti qorǵaw ushın kóshelerge shıqtı. Jaqın awıllardan jańa aqsúyekler 5 mıń qurallanǵan diyxanlardı baslap keldi. Sonnan keyin korol shegindi: ol paytaxttan iri feodallar qorǵawına úmit qıla alatuǵın arqaǵa qarap qashtı. Mámlekette puqaralar urısı baslandı. Bunday revolyuciyalıq shárayatta parlament 1641-jıl 22-noyabrde “Ullı remonstraciya” dep atalǵan hújjetti qabıl qıldı. Ol 204 stat`yadan ibarat bolıp, atap aytqanda, tómendegishe delinedi: “Barlıq apatshılıqlardıń tamırı dep biz tiykarǵı nızamlardı joqqa shıǵarıwǵa bolǵan jawız niyetli urınıslardı hámde anglichan korolliginiń dini hám ádalattı kómip taslaǵan basqarıwdıń tiykarların esaplaymız.

Kancler sudı, ǵáziyneshilik sudı, feodal jıynalıslar palatası, sonday-aq, basqa anglichan sudları hám óz yurisdikciyası shegaraların zıyanlı asırıwǵa jol qoydı. Bul sonday dárejede apatshılıq keltirdi hám qáweterge saldı, adamlardıń kóp ǵana bólimi kámbaǵallıqtan qutılıw maqsetinde korollikten birewler jańa Angliyaǵa hám Amerikanıń basqa bólimlerine, basqaları bolsa Gollandiyaǵa ketip qaldı. Episkop hám olar sudlarınıń hádden zıyat húkimranlıǵına joqarı komissiya sudın biykar etiw haqqındaǵı billdiń qararları menen shek qoydı. Korolliktegi nızam hám erkinliklerdi jaqsılap qorıqlaw ushın barlıq nızamǵa tuwrı kelmeytuǵın isler hám talaplar sudlanatuǵın hám jazalanatuǵın bolıwı kerek… Hár eki palatanıń húrmet penen qılǵan iltimaslarına mawapıq joqarı mártebeli barlıq másláhátshiler, elshiler hám basqa lawazımlı shaxslar óz úylerinde hámde shet ellerdi is alıp barıwı ushın tayınlansın, olarǵa parlament isenim bildirgen bolsın, olarsız biz joqarı mártebelige subsidiyalar bere almaymız”

Korol menen parlament ortasında puqaralar urısı. 1642-jıl avgust ayınıń aqırında Karl I Nottingel` sarayı ústinde korollik shtandartın ornattı. Bul korol óz vassalların wazıypaların orınlawǵa shaqırıp atırǵanlıǵın ańlatatuǵın edi. Biraq, qala boylap tım-tırıslıq húkimran edi. Adamlar apat jaqınlasıp atırǵanlıǵın sezip atırǵan edi. Angliya eki bir-birine dushpan lagerge: korol tárepdarları –“kaval`erler” hám parlament tárepdarları – “domalaq baslılar”ǵa bólip taslanǵan edi.

Parlamentti sawdgerler, isbilermenler, jańa aqsúyekler qollap-quwatlaytuǵın edi. Eski tártiplerdiń húkimranlıǵınan mápli bolǵanlardıń barlıǵı – iri jer iyeleri bolǵan aqsúyekler hám olarǵa ǵárezli diyxanlar, saray ámeldarları, anglikan shirkewi korol bayraǵı astında birlesti.

1643-jıldıń aqırına kelip mámleket aymaǵınıń tórtten úsh bólimi korol húkimranlıǵı astında edi, parlament bolsa xalıqtı urısqa shaqırıwǵa qorqatuǵın edi. Parlament armiyasınıń áskeriy basshıları isenimsizlik etti. Biraq, tez arada Shotlandiya parlamenttiń jańa awqamlası retinde payda boldı. Shotland armiyası Angliya aymaǵına kirip keldi hám shotlandlar menen parlament tárepdarlarınıń birlesken áskerleri korol armiyası ústinen jeńiske eristi. Bul jeńiste Oliver Kromvel` basshılıǵı astında atlı áskerler tiykarǵı rol oynadı. Biraq, ulıwma alǵanda, jaǵday ózgermedi. Korol áskerleri hátte Londonǵa hám qáwip salıp turatuǵın edi. 1645-jılı jámáátler palatası armiyasın bekkemlew boyınsha sharalar qabıl qılındı. Pıtırańqı otryadlar ornına birden-bir armiya dúzildi hám sárkarda etip qábiyletli láshkerbası lord Tomas Ferfaks tayınlandı. Jańa aqsúyekler qatarınan shıqqan hámde general-leytenant ataǵın alǵan Oliver Kromvel` jańa armiyanıń jankúyerine aylandı. Mine usı tárizde “jańa túrdegi” armiya, kewilliler, tiykarınan diyxanlar, ónermentler hám manufaktura jumısshılarınan ibarat bolǵan haqıyqıy revolyuciyalıq armiya shólkemlestirildi. Kóp ǵana oficerler aqsúyek emes edi. Polkovnikler qatarında etikshi X`yuston, jol kórsetiwshi Prayd, ot jaǵıwshı Foks hám basqalar bar edi. Komandirlik quramın dúziwde láshkerbasshılardıń jasına itibar bermes edi. Kóp ǵana polkovnik hám podaolkovnikler ele júdá jas jigitler edi. Armiya ózin “korollikti zulımlıqtan azat etiwshi” dep biletuǵın hám korol armiyasınan jaqsı mánide, ásirese, intizamı menen parıq qılatuǵın edi. Nátiyjeler dárhal ózin kórsetti. 1645-jıl 14-iyunında Neyzbi awılı jaqınında korol hám parlament armiyası ortasında sheshiwshi sawash bolıp ótti. Ayawsız sawashta “domalaq baslılar” jeńiske eristi. Korol hám onıń artınan pútkil armiyası qashıp ketti. Jeńiske eriskenlerdiń qolına dushpannıń pútkil artilleriyası hám júdá kóp áskeriy xorları, sonday-aq, 10 mıń shet el jallanba áskerlerden paydalanıw haqqında, irlandlardan hám Franciya korolinen járdem soraw, katoliklerge qarsı aldın qabıl qılınǵan qararlardı biykar etiw haqqında koroldiń rejeleri jazılǵan jeke jasırın jazıwları hám tústi.

Armiyanıń qaldıqları ayrım bir qala hám awıllarda, tiykarınan, mámleket batısında ǵana qarsılıq kórsetiwge iye edi. Diyxan formasında kiyinip alǵan korol jasırınsha Oksfordqa, shotlandlar aldına qashıp ketti. Urıs 1646-jılı 24-iyunda Oksfordtıń táslim bolıwı menen juwmaqlandı.