‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

M a ’lumotlarni olish bazasi bo iib qo yidagilar hisoblanadi:
a ) instruksiyalar;
b ) tu rli maxfiy hujjatlar;
c ) suhbatlar;
d ) tajribali xodim lar b ilan suhbat; zarurat tug‘ilgan vaqtlarda 
jin o y a tc h i, gum ondor, g u vohlar bilan suhbat.
R a h b a m in g ongi uning faoliyatini tartibga soluvchi regulyator 
hisoblanadi. Shunday qilib, rah b am in g ongi, kasbiy ijtimoiy taraqqiyot 
m ahsuli b o ‘lish bilan birga, u rahbarlik faoliyatida, ijtimoiy tajribalam i 
o ‘z la s h tir is h v a q tid a , h a m k o rlik d a g i o ‘zaro t a ’sird a , ta b ia tg a , 
jam iy atg a nisbatan m unosabatlar m ohiyatida vujudga kelgan.
H a r qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va 
tu rlic h a k o ‘rinishlarda n am o y o n b o ‘ladi. Qilinayotgan har b ir harakat 
m a ’lu m narsaga-predm etga qaratilgani uchun ham , faoliyat predm etli 
h a ra k a tla r m ajm ui sifatida ta s a w u r qilinadi. Predm etli harakatlar 
tashqi olam dagi pred m etlam in g xususiyatlari va sifatini o'zgartirishga 
qaratilgan b o ‘ladi. M asalan, m a ’ruzani konspekt qilayotgan tinglov- 
ch in in g predm etli harakati yozuvga qaratilgan b o ‘lib, u aw alo, o ‘sha 
daftardagi yozuvlar soni va sifatida o ‘zgarishlar qilish orqali, bilim lar 
zahirasini boyitayotgan b o ‘ladi. Faoliyatning va uni tashkil etuvchi 
p red m e tli h arakatlam ing ay n a n nim alarga yo‘naltirilganligiga qarab, 
tashqi v a ichki faoliyat farqlanadi. Tashqi faoliyat shaxsni o ‘rab turgan 
tashqi m u h it va undagi narsa hodisalam i o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat 
b o ‘lsa, ichki faoliyat — b irin c h i navbatda aqliy faoliyat b o iib , u sof 
psixologik jarayonlam ing kechishini ta’minlaydi.
D astlab predmetli tashqi faoliyat ro‘y beradi, tajriba orttirilib boigan 
sari, sek in -asta bu harakatlar ichki aqliy jarayonlarga aylanib boradi. 
B uni n u tq faoliyati m isolida oladigan bo‘lsak, bola dastlabki so‘zlam i 
q attiq tovush bilan tashqi nutqid a ifoda etadi, keyinchalik ichida o ‘zicha 
gap irish n i o ‘rganib, o ‘ylaydigan, m ulohaza yuritadigan, o ‘z oldiga 
m aqsad va rejalar q o ‘yadigan b o ‘lib boradi. H ar qanday sharoitda ham
b a rc h a harakatlar ichki psixologik, tashqi muvofiqlik nuqtai-nazardan 
ong to m o n id a n boshqarilib b o rad i. H ar qanday faoliyat tarkibida ham
aqliy, h a m jism oniy m o to r harak atlar mujassam bo‘ladi.
M a s a la n , fik rla y o tg an d o n is h m a n d n i k u zatgan m isiz? A gar 
o ‘ylan ay o tg an odam ni ziyraklik b ilan kuzatsangiz, undagi etakchi 
faoliyat aqliy b o ‘lgani bilan u n in g peshonalari, ko‘zlari, hattoki tana

---

va q o ‘l harakatlari ju d a muhim va jid d iy fikr xususida bir to ‘x tam ga 
k e la o lm a y o tg an id a n yoki fikrni to p ib , u n d a n m a m n u n iy a t h is 
qilayotganidan darak beradi.
Aqliy harakatlar shaxsning ongli tarzdagi ichki psixologik m ex a- 
nizm lar vositasida am alga oshiradigan tu rli-tu m a n harakatlaridir.
Faoliyat ham isha rahbam ing boshqa xodim lar bilan m uayyan 
m unosabatlari sistemasida yuz beradi. U boshqa xodim lam ing yordam i 
va ishlirokini taqozo etadi, ya’ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega 
b o ‘ladi. R ahbar xodimdagi m o‘’tad illik, ruhiy so g io m lik o n g n in g
boshqaruv im koniyati mavjudligini bildirib, ayrim hollarda hissiyotga 
berilishi esa, uning o ‘z funksiyasini b ajarish d an chetlashganligini 
k o ‘rsatadi. T urli xususiyatli m u n o sa b a tla r ong nazoratida a m a lg a
oshirilsa, shaxs xulq-atvorida, faoliyatida va m uom ala jarayonida, h ech 
qanday nuqsonlar, chetga og‘ishlar so d ir b o ‘lmaydi.
Shu narsani ta ’kidlab o ‘tish o ‘rin)iki, patologik holatlarni tahJil 
qilish, ong m ohiyatining genezisini atroflicha anglab olishga x izm at 
qilishi m um kin. Shu boisdan rahbar o n gining zaiflashuvi shaxsning 
his-tuyg‘ulari va m unosabatlarini o ‘zg a rtira d i, n atijada sim p atiy a 
antipatiya bilan, quvonch qayg‘u b ilan , optim izm pessim izm b ila n
vaqti-vaqti bilan o ‘rin almashib turishi kuzatiladi.
Ongning yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan b a rc h a funksiyalarini n a m o - 
yon b o ‘lishining m uqarrar shaiti til va n u tq hisoblanadi. R ahbar n u tq
faoliyati yordam i bilan bilimlarini o ‘zgartiradi, ajdodlar to m o n id a n
ijtim oiy-tarixiy taraqqiyoti davom ida yuzaga keltirilgan ta jrib a la r 
majmuasi tilda mustahkamlanadi, u o ‘zin ing tafakkuri orqali h ay o ti 
va faoliyatini boyitadi.
Til alohida o b ’ektiv tizim sifatida n a m o y o n b o ‘lib, u n d a ijtim oiy 
tarixiy jarayonlarda vujudga kelgan a n ’an alar, m arosim lar, qadriyatlar, 
g ‘oyalar majmuasi tariqasida ijtimoiy ongda aks ettirilgandir. Psixologik 
talqinlarga qaraganda, alohida, yakka h o l shaxs tom on idan egallangan 
til boyliklari, qoidalari m a’lum m a ’n o d a uning yaqqol, individual 
ongi sifatida yuzaga keladi. Shaxsiy hayoti va faoliyatini m uvaffaqiyatli 
am alga oshirishda m uhim roi o ‘y n a y d i. Til bilan n u tq b o rliq n i 
anglashning aloqa quroli hamda vositasi, funksiyasini bajarib, shaxsning 
boshqa mavjudodlardan farqlash sh arti hisoblanadi va un d a til bilan
tafakkur birligi ong uchun m oddiy negiz vazifasida ishtirok e ta d i va 
qaysidir m a’noda mexanizm rolini bajarishi ham m um kin.
Rahbar shaxsi bir maromda, b ir xil u sulda, bir xil y o ‘n a lish d a
uzoq vaqt ishlashi oqibatida, shu jam o a g a shunday fikrlashga o ‘rg an ib

---

shablon xarakterini oladi. Unga yangilik, yangicha ish uslubi, yangi 
shakl ko‘p ham m a ’qul kelavermaydi. C hunki yangilik doim o m a’lum 
bir ortiqcha xaraktem i, ortiqcha tashvishlami keltirib chiqarayotgandek 
tuyilaveradi.
Yangilikka intilm aslik, yangilikning m ohiyatidan, m azm unidan 
uzoq bo‘lishga olib keladi. Tafakkurida tinm ay yangi-yangi g‘oyalar 
izlashga o ‘rgatadi.
Z aif rahbar, h a tto u hokimiyatga ega b o lg a n d a ham , hayotdagi 
tasodiflardan, n o m u k am m allik d an , o ‘zgarishlar va burilishlardan 
q o ‘rqadi, u turg‘unlik tarafdoridir. Kuchli rahbar aksincha, nom ukam - 
m allikni, to ‘qnashuv lam i tabiiy hol deb biladi, hayotdagi bem ani- 
liklar uni ch o ‘ch itm ay d i, hatto unga ba’zida janjal kerak, chunki 
qarashlar uning irodasini mustahkamlaydi, g‘alabalar esa hokim iyat- 
ning yanada m ustahkam lanishiga olib keladi.
Ongning konservativligi haqida so‘z yuritar ekanm iz, rahbar qarshi 
fik rd an q o ‘rq ad i, q a rsh i fikrni unga n isb a ta n aytilgan fikr deb 
tushunadi, aslida esa u ishni yaxshilashga faoliyat foydasiga aytilgan 
fikr bo'lishi m um kin. Qarshi fikrdan q o ‘rm aslik kerak, qarshi fikr, 
fikrlam i rivojlantirishga qaratilgan fikr b o iis h i m um kin.
K onservativ b o sh q a rish psixologiyasiga ega boMgan shaxsni 
ishontirish qiyin, ch u n k i ishontirishni boshqa bir shaxsni fikri, g ‘oyasi 
deb qaraydi. Isho ntirishda doim o ular uchun m antiqiy, asoslangan 
dalillar kerak b o ‘ladi.
Ishontirishni quyidagilarga boiish im iz m um kin:
— verbal, qach onk i shaxs so‘z bilan ishontirishga harakat qilsa;
— viziual, rahb ar qachonki ko‘rsagina ishonadi;
— hujjatlarga asoslansa, dalillar q o ‘I ostida bo isag in a.
Konservativ ongga ega b o ‘lgan rahbarlarga o ‘z jam oasi, o ‘z teng-
dosh va fikrdoshJari m avjud b o ‘lib, boshqa shaxslam i dunyoqarashiga 
e ’tibor bermaydi. Yangilik xuddi uning tinchini buzayotgandek tuyuladi. 
Konservativ boshqarishga ega b o lg a n shaxs odatda ziddiyatli b o ‘lmaydi 
va ularni kechirishi h am qiyin jarayon hisoblanadi. T anqid o ‘zini-o‘zi 
tanq id qilish, degan fikrlardan uzoqroq b o ‘ladi.
Konservativ yo ‘nalishda fikrlaydigan rahbar xodim ga rahbarlik 
faoliyatini ilmiy tahlil qilish masalasi ko‘pinch a m u am m o hisoblanadi, 
sababi barcha tashkil etilgan ishlar o ‘z a n ’anaviy y o ‘nalishidan, izidan 
chiqadi.
Bundaylar boshqarishda haqiqatni iloji boricha ochiq aytmaslikka 
harakat qiladi. H ar b ir fikrni m avhum qilib etkazishga odatlangan

---

bo‘ladi, chunki ochiq-oydin aytish unga g ‘alva keltirishi m um kinligini 
biladi. Bugungi kun rahbari „buyruq va q o n u n lam i am alda bajarilishini 
ta’m inlay oladigan, fuqarolam ing h u q u q va erkinliklarini him oya q i- 
lish, siyosiy va iqtisodiy islohotlami am alga oshirish“ga q o d irb o ‘lm og ‘i 
lozim.
Xodim lam ing huquqiy-ruhiy ongiga ta ’sir etishda rahbar x od im lar 
q o ‘l ostidagi xodimlardagi quyidagi om illarn i hisobga olish k e ra k
bo'ladi:
— ulam ing yakka psixologik xislatlarini;
— nim alargaqodirligini;
— bilimi, oilasi haqida m a’lum o tlam i hisobga olish;
— eskilik tarafdorim i yoki yangilik tarafdorim i;
— o ‘ziga ishonchi bor xodim m i yoki k o ‘p qatorim i;
— m uloqot qilishning qiyinligi;
— nim alarga moyilligi borligi h a m d a nim alarga qodirligi a n iq la - 
nadi.
Tajribali rahbar xodimlam i