‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

---

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
B .M . U M A R O V
PSIXOLOGIYA
0 4zbekiston Respublikasi Oliy va o'ría maxsus t a ’lim vazirlij
tomonidan nopedagogik oliy ta ’lim yo ‘nalishi magistratura bosqichi
talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
«Voris-nashriyot» 
Toshkent - 2012

---

УДК 159.9(075)
КБК 88уа73 722
U-47
Т a q r i z c h i l a r :
Psixologiya fanlari doktori, professor 
Z.Nishonova
Pedagogika fanlari doktori, professor 
O.Musurmonova
Ushbu darslikda inson hayoti va faoliyatida psixologik bilimlaming o‘r- 
ni, pedagogik faoliyat psixologiyasi, pedagog shaxsi psixologiyasi, interfaol 
ta’lim m etodlarining psixologik asoslari, oliy ta’lim psixologiyasi, peda­
gogik baholash psixologiyasi, pedagogik jamoalarni boshqarish psixolo­
giyasi, m ehnat psixologiyasi, ta’iimning psixodiagnostik asosi, ijtimoiy 
jarayonlar: oila va oilaviy munosabatlar psixologiyasi kabi dolzarb mavzular 
o‘rin oigan.
Shuningdek darslikda shaxs fenomeni psixologiya fani qamrab oigan 
asosiy m aum m olar va mavzulaming markaziy figurasi hamda „Shaxs- 
jamiyat“ tizimida o ‘zaro munosabatlarning obyekti va subyekti sifatida e ’tiro f 
etilgan. Shaxs taraqqiyoti va kamoli uchun muhim bo‘Igan ijtimoiylashuv 
omillari va boshqalar mantiqan o‘zaro bog‘liq psixologik hodisalar sifatida 
talqin etilgan.
ISBN 978-9943-375-56-7
© «Voris-nashriyot» MChJ, "2012.

---

KIRISH SO ‘ZI 0 ‘RNIDA
0 ‘zbekiston Respublikasining k adrlari oldiga qo‘yilayotgan eng 
m uhim vazifalardan bin — malakali m utaxassislar sifatida o 'z lig in i, 
o ‘z qobiliyatlari, individualligi, shaxsiy fazilat ham da xislatlarini bilgan 
holda atrofidagilar m ehnatini oqilona tashkil etish va ijtim oiy foydali 
m ehnatning barch a sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat 
ko‘rsatishdir.
Bu o 4rin da inson ruhiyati qonuniyatlarini o ‘rganuvchi psixologiya 
fan in in g o ‘m i va roli benihoya kattadir. Yosh avlodni yangicha t a ’lim
standartlari asosida, jah o n talablariga javob beruvchi m utaxassislar 
qilib tarbiyalash ishi oliy o ‘quv yurtlarida tahsil olayotgan y o sh lar 
uchun yangi darsliklar, o ‘quv q o 'llan m alar, risolalar tayyorlashning 
yangicha uslublarini talab etm oqda.
M azkur kursning maqsadi — talabalarga ta ’lim va tarb iyan ing
mazmuni, undagi psixologik qonuniyatlar, psixologik bilimlaming inson 
va jam iyat hayotidagi o ‘m i va aham iyati, pedagogik psixologiyaning 
m etodlari bilan tanishtirishdan iboratdir.
Psixologiya fanining asosiy vazifalariga m agistrlam i ijtim oiy fao - 
liyatning pedagogik faoliyat, ta’lim va tarbiya, m ehnat, pedagogik 
baholash psixologiyasi, pedagogik faoliyatni boshqarish kabi y o ‘n a - 
lishlarda o ‘qituvchi m ehnatini tashkil etish, pedagogik jam oalarda ishni 
tashkil etish om illari, mexanizmlari va shart-sharoitlari bilan ta n is h - 
tirish, ta ’lim faoliyati motivlarini m uk am m al o ‘zlashtirish, ta la b a - 
laming ta’lim dagi qobiliyat va iqtidorini o ‘stirish yo‘llari, ham da u lam i 
rivojlantirish m asalalariga o ‘rgatish, b u borada ijtim oiy-psixologik 
hodisalar tabiati va mohiyatini tushunishga ko‘maklashishdan iboratdir.
M a ’lum ki, h a r bir yosh d av rin in g psixologik x u su siy a tla rin i 
hisobga oigan holda ta ’limiy va tarbiyaviy ta ’sir o ‘tkazish inson d a o ‘z - 
o ‘zini anglashni vujudga keltiradi. Shaxsda o ‘z -o ‘zini anglash tu y g 'u si 
qancha erta uyg‘onsa, shaxsiy nuqtai nazar, o ‘z xulqini his qilish, 
o'zining am aliy va jism oniy im koniyatlarini baholash shunch alik tez
paydo bo ‘ladi. X uddi shu asnoda injiqlik, o ‘jarlik va qaysarlik kabi 
illatlam ing tarkib topishiga ruhiy to ‘siq vujudga keladi.
M a n b a la rd a t a ’k id lan ish ich a, sh a x sla ra ro m u n o sa b a tla rd a g i 
qaram a-qarshilik, inqiroz rivojlanish qonunlariga loqayd q ara sh n in g
oqibatidir. In so n psixikasidagi um idsizlik, ijtim oiy a d o la t u c h u n
kurashish ruh ining o'zgarishi — nazariya bilan turm ush n o m u ta n o sib - 
ligining m ah su lid ir. O dam larda e ’tiq o d , dunyoqarash, m u o m a la , 
m uloqot, m u staq il xulq-atvorni shakllantirish ko ‘proq y u q o rid a g i

---

om illarga bog‘liqdir. K ishilardagi tashabbuskorlik ham d a to'siqlam i 
yengishga intilishning shakllanishida psixologik bilimlaming o‘mi kattadir.
U m um an ijtimoiy hayotning barchajabhalarida — jum ladan, oila, 
larbiya muassasalari, ishlab chiqarish korxonasi va jam oat tashkilotlarida 
psixologik ilm lardan foydalanish ta ’lim va tarbiyada shaxslararo ijobiy 
m unosabatlar o ‘m atish n in g , ishlab chiqarish sam aradorligini oshi- 
rishning garovidir.
T a’limdagi yangilanish, asosan, „Davlat ta ’lim standartlari“ ni 
ishlab chiqishnigina am alga oshirm ay, balki t a ’lim jarayoni orqali 
o ‘quvchining o ‘z kelajagini yorqin tasaw u r qila oladigan, bu borada 
o ‘z taqdiri va o ‘z shaxsiga ongli munosabatda b o ‘lib, turli faoliyatlarda 
o ‘z -o ‘zini rivojlantira oladigan erkin, faol va m ustaqil shaxsni shakl- 
lantirishni ko‘zda tutadi.
Mazkur darslikning ahamiyati yana shundaki, u mustaqil yurtimiz 
fuqarolari psixologiyasida ro ‘y berayotgan o‘zgarishlar, ulaming hayotga, 
umuminsoniy qadriyatlaiga, kasb-kori, oilasi, o ‘z salomatligi va yaquílariga 
b o ‘lgan m unosabatlarida milliy m afkuramizning asosiy m azm un va 
m ohiyatlari n am oyo n b o ‘layotganligi bilan uyg‘u n tarzda bayon 
etilganligidir. Zero, mustaqillik psixologiyasini ongi va shuurida aks ettiigan 
hamyurtlarimiz, birinchi navbatda, yosh avlod kundalik muomalasi va 
turm ush tarzida o ‘sha m illat va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi 
solih amallarga intilaveradi va sog‘lom g‘oyalarsiz yashay olmaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda biz jam iyatim iz hayotida 
ro ‘y berayotgan barcha o ‘zgarishlam ing ijtimoiy psixologik mohiyatini 
b o ‘lg‘usi mutaxassislar to m o n id an o ‘zlashtirilishiga k o ‘m ak beruvchi 
ilmiy m anbalam ing aham iyatini yana bir m arotaba ta ’kidlashni istardik. 
Z ero, m am lakatim izda o ‘zining sifat bosqichi doirasida muvaflfaqiyatli 
am alga oshirilayotgan K adrlar tayyorlashning M illiy dasturi barcha 
ishlarimizning am aldagi g ‘oyaviy yo‘nalishini belgilaydi.
Darslik oliy o ‘quv yurtlarining „Pedagogika“ va „Psixologiya“ 
y o ‘nalishlariga ix tiso slash m ag an m u taxassisliklar b o ‘yicha tahsil 
olayotgan magistratura bosqichi talabalari uchun m o ‘ljallangandir. Unda 
O ‘zbekiston Respublikasining „T a’lim to ‘g ‘risida“gi Qonuni g‘oya- 
laridan kelib chiqqan h o ld a h a r tom onlam a m ukam m al, malakali 
m utaxassislar tayyorlash vazifasi ko‘zda tutilgan.
Zotan, m ustaqil respublikam izning kelgusidagi rivoji, ravnaqi 
h a r tom onlam a barkam ol, o ‘ziga, boshqalarga, jam iyatga, tabiatga 
va m ehnatga to ‘g‘ri m unosab atin i bildira oladigan, mustaqil faoliyat 
k o ‘rsata oladigan, ijodkor va tadbirkor shaxsga bog‘liqdir. Talabada 
a n a shu xususiyatlaming rivojlanishi so‘zsiz o ‘qituvchiga, uning o ‘quv- 
tarbiya jarayonini to ‘g‘ri boshqara olishiga bog‘liq. Bugungi kunda har 
4

---

bir fan o ‘qituvchisi o ‘quvchilarga „D avlat t a ’lim stan d artlari“ d a
belgilangan bilim lar m e’yorini o ‘rgatish, dem ak k i, „yaxshi filolog“ , 
„yaxshi fizik“ , „yaxshi ad ab iy o tch i“ , „y axshi ta rix c h i“ , „yaxshi 
iqtisodchi“ , „yaxshi m uhandis“ b o ‘lish em as, balki o ‘z sohasiga d o ir 
fanlarni o ‘qitish orqali talaba shaxsining y u q o rida ko‘rsatib o ‘tilgan 
jihatlarini tarbiyalay oladigan yaxshi o ‘qituvchi boMishi lozim. Yaxshi 
o ‘qituvchi b o ‘lish uchun esa o ‘quv jarayonini yaxshi, to ‘g‘ri, odilona 
va oqilona boshqara olishi juda muhimdir.
Ushbu darslik yoshlarga aynan psixologik bilim asoslarini beisa-da, 
umid qilamizki, ulam i o ‘z atrofida ro‘y berayotgan islohotlarga xolis 
baho berish, o ‘zi va o ‘zgalar ruhiyati sir-asrorlariga befarq bo‘lmaslik, 
o ‘z layoqatlarini o ‘stirishning elem entar vositalaridan boxabar bo‘lishga 
yordam beradi. Chunki shaxs o ‘z qobiliyati, iqtidori, layoqati, tafakkuri, 
diqqati, xarakteri xususiyatlarini bilib, uni to ‘g ‘ri yo‘naltira olsa, bu 
nafaqat shaxsning o'ziga, balki jam iyat uch un h a m katta n af keltiradi.
0 ‘q uvchilar hukm iga havola e tila y o tg a n u sh b u darslik h am
mustaqillikning bizga yaratgan cheksiz im koniyatlari, ijodiy va mustaqil 
tafakkur qilishning m evalaridandir. C hunki zam onaviy kadrlar oldiga 
qo‘yilayotgan eng m uhim vazifalardan biri — m alakali mutaxassislar 
sifatida o ‘zligini, o ‘z qobiliyatlari, individualligi, shaxsiy fazilat ham da 
xislatlarini bilgan holda atrofidagilar m eh n atin i oq ilo n a tashkil etish 
va ijtimoiy foydali m ehnatning barcha so h alarida iqtidorli kasb sohibi 
sifatida faoliyat ko‘rsatishdir. Bu o ‘rinda inson ruhiyati qonuniyatlarini 
o ‘rganuvchi psixologiya fanining o ‘m i va roli b e n ih o y a kattadir. Yosh 
avlodni yangicha ta ’lim standartlari asosida, ja h o n talablariga javob 
beruvchi m utaxassislar qilib tarbiyalash ishi o liy o ‘quv yurtlarida 
tahsil olayotgan yoshlar u ch u n yangi darsliklar, o ‘quv q o ‘llanm alari, 
risolalar tayyorlashning ham yangicha u slu b la ñ n i talab etm oqda.
Darslik psixologiya asoslari b o ‘yicha m u x ta sa r bilim lam i bergani 
bilan, uning h ar bobi yakunida tavsiya etilgan topshiriqlar, m ashqlar, 
testlar va mustaqil bajarish uchu n berilgan m avzular talabalam i o ‘z 
ustida ishlashga o ‘rgatadi va psixologiyaning b o sh q a m asalalarini ham
mustaqil o ‘rganish va ruhiy hodisalam i tahlil qilishga yordam beradi.
M uallif h ar bir o ‘quvchi kitobni m u to a la q ilish jarayonida u n d a 
ko‘tarilgan m uam m olarga befarq q o lm a y d i, ja h o n d a va m ustaqil 
yurtimizda ro‘y berayotgan olam shum ul voqealar m ohiyatini anglashda 
va ularga nisbatan faol hayotiy m avqening sh ak llan ish id a ko‘m akdosh 
b o ‘ladi, deb um id qiladi.