‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

1.2. Amaliy psLxologiyaning asosiy y o ‘naIishlari
Sanoat va ishlab chiqarish sohasi
Sanoat va m ahsulotlar ishlab chiqarish sohasida tadbiqiy ishlar 
birinchi navbatda konkret tashkilotda kadrlar zahirasini to ‘g ‘ ri va oqilona 
tashkillashtirishdan tortib, xodim lar ish sharoitlari va m eh n a t u n u m - 
dorligiga ta ’sir etuvchi o m illar kom pleksini ilmiy ravishda o ‘rganib, 
hayotda natija olishga qaratilgan harakatlar m ajm uidir. H ozirgi bozor 
m unosabatlari sharoitida ushbu yo‘nalishdagi tadbiqiy ishlam ing ikki 
sohasini ajratish mumkin:
• m arketing xizmatlari
• xodim lar (personal) bilan ishlash.
Birinchisi eng zam onaviy va m uhim ish b o ‘lib, bu yerda psi- 
xologning vazifasi „N im ani?“ va „K im ?“ xarid qilib olishga ehtiyoji 
borligini o ‘rganishga ko‘m aklashishdir. Chunki tala b bilan ehtiyoj 
bevosita shaxsga va uning psixologik m unosabatlari tizim iga aloqador 
kategoriyalar b o ‘lib, bozor va raqobat sharoitida k orx o n a yoki tash- 
k ilo tlarning sam arali ishlab ketishi, eng a w a lo , x a rid o rg ir to v ar 
m ahsulotlam i ajratib, u lam in g odam lar talab-ehtiyojiga qanch alik
m osligini an iq tahlil qilishdan boshlanadi.
M arketing munosabatlari aslida odam lar o ‘rtasidagi s o f psixologik 
m unosabatlar b o ‘lib, uning negizida odam lar o ‘rtasidagi jo n li m u- 
loqot, ta ’b va did tarbiyasi yotadi. Shuning uchun biz bugun odam larda 
to ‘g‘ri m arketing tafakkurini shakllantirish vositalarini qidirishim iz va

---

tala b -ta k lif m unosabatlarini real ishlab chiqarish im koniyatlari bilan 
m uvofiqlashtirishda inson psixologiyasi xususiyatlarini inobatga olib 
ishlashga o ‘rganishimiz kerak. M asalan, shunday „Case Study“ ni olaylik: 
Psixologiyani qanday qilib sotish m um kin (ya’ni, Psixologik m a’- 
lum otlar va bilim lam i)? Biz an iq va to ‘g‘ri javoblar olishim iz kerak 
b o ‘lgan savollar quyidagilar b o la d i:
Nim a sotiladi?
— test natijalari.
N im a u c h u n ?
— n im a q ilib b o ‘lsa h am , p u l ish la s h , o ‘z 
im koniyatlarini tekshirish, shaxsiy ish ochish.
Kim? —
firm a yoki konkret kishilar.
N im a?
— xilm a-xil testlar batareyasi.
Kimga? —
turli kasb egalari, o ‘quvchiIarga, xodimlarga.
Qayerda? Qachon? —
zarurat b o ‘lgan har qanday joyda.
Qanday qilib?
— m inim al vaqt sarflab, tez va soz.
Qancha ? —
test o ‘tkazuvchilam ing soni va imkoniyatiga qarab.
Kim bilan? —
shu firma xodim lari bilan.
D e m a k , m ark e tin g x iz m a tid a javob berilishi z a ru r b o ‘lgan 
savollardan k o ‘rinib turibdiki, h a r b ir savolga beriladigan javobning 
orqasida k o n k ret odam lar, ularning qobiliyatlari, m anfaatlari va ish 
unum i yo tadi. Shuning uch u n b u sohada psixologik xizm at zarur.
Ikkinchi so h a — kadrlar va ular bilan bevosita ishlash sohasi. Bu - 
kadrlam i ishga jalb etishda bilish zaru r bo‘lgan qobiliyatlar va shaxsiy 
fazilatlard an to rtib , ularni to ‘g ‘ri yunaltirish, o ‘z joyiga q o ‘yish, 
tashkilot d oirasida guruhlam i shakllantirish, xodimlarga m a ’lum otlam i 
o ‘z v aq tid a etkazish bilan bog‘liq kadrlar siyosatini olib borishga 
aloqador xizm atdir. Psixolog bu o ‘rinda asosan maslahatchi - konsultant 
va ekspert sifatida rol o ‘ynaydi.
Siyosat sohasidagi psixologiya
H ar b ir d avr o ‘z kishilari ongida beixtiyor siyosiy ongni shakl- 
lantiradi v a o d a m la r uning tam oyillariga bo‘ysunadilar. Siyosat bora- 
sidagi psixologik masalalarga psixolog aralashuvining zarurati har doim
b o ‘lm asa-d a, ayrim paytlarda — yirik islohotlarboshlanishi arafasida, 
saylov oldi kom paniyalarda, yangi siyosiy liderlaming xalq tom onidan 
qabul qilinishi jarayonlari, ko‘pchilik auditoriyaga zarur m a ’lum otlam i 
yetkazish, ijtim oiy ustanovkalam i o ‘zgartirish, siyosiy arboblar imidjini 
om m a ongiga singdirish paytlarida psixologik ta’sir vositalaridan o ‘rinli 
foydalanish, m aslahatlar berish va ayrim guruhlar e ’tiqodiga ta’sir 
etish z a ru r b o ‘lganda kerak b o ‘ladi.

---

Siyosiy sohada ishlayoigan psixolog ishining o ‘ziga xos jih atlari 
b o ‘lib, unga quyidagilar kiradi:
a) siyosatda psixolog aralashuvi k o ‘pchilik o m m ag a bevosita 
aloqador b o ‘lmaydi;
b) zarurat tug‘ilganda, psixolog shunday tez va ishon ch li o ‘l- 
chaydigan m etodikalarni ishlatadiki, ulam ing natijalari sir saqlanib, 
o ‘sha buyurtmachi-siyosatchining talabiga ko‘ra izlanishlar olib boriladi;
c) psixolog h ar bir siyosatchi uch un shunday ish o n ch li shaxs 
b o ‘lishi lozim ki, undan o d am lam in g kayfiyatlari, reaksiyalari, his - 
kechinm alari xususida aniq m a ’lu m otlar so‘raladi;
d) o ‘ziga xos qiyinchilik sh u n d an iboratki, jam oatchilik psixolog 
qiyofasida ko‘pincha lideming bevosita „odam ini“ ko‘rishga moyil b o ‘lib, 
lidem ing o ‘zi ham ba’zan o ‘ta professional psixologdan hadiksirab 
qolishi m um kin. Shuning uch u n yuqorida ta ’kidlaganim izdek, zaru r 
paytlarda siyosiy arboblar psixolog xizm atiga m urojaat qilishlari va 
undan asosan biror jiddiy ijtim oiy proyektlam i qabul qilish jara y o n id a
yordam berishini so‘rashlari m um kin. Buning u ch u n psixologdan 
jam oatchilik flkrini psixologik tahlil qilib berish, va shu aso sd a fu- 
qarolarning ustanovkalari va kayfiyatlariga ijobiy ta ’sir k o ‘rsatuvchi 
om illam i birgalikda ajratish vazifasini hal qilishlari m um kin.
Saylov oldi kom paniyalarida esa, psixologning asosiy vazifasi 
odam lar kayfiyatini o ‘rgangan holda d a ’vogar imidjini shakllantirish, 
odam lam ing yoqtirishiga sabab b o ‘ladigan shaxsiy fazilatlar alg o rit- 
mini tuzish, o m m a oldiga chiqishga psixologik tayyorlashga qaratilgan
b o ‘ladi. B undan tashqari, raqiblam ing bahslashish m adaniyati v a eti- 
kasi borasida psixologik y o ‘l-y o ‘riq va usullar borasida m a ’lu m o tla r 
alm ashinishi kerak b o ‘ladi.
0 ‘zbekiston sharoitida siyosiy psixologiyaning juda sust rivojlangan 
tarm oq b o ‘lgani sababli ham , un i rivojlangan davlatlar tajribasiga 
tayangan ho lda rivojlantirish m uhim dir.
Oila va nikoh borasidagi tadbiqiy ishlar
0 ‘zbekistonda endi shakllanayotgan, lekin nazariy nuqtai nazard an
m a’Ium a n ’analarga ega b o ‘lgan sohadir. 1998 yilning P re zid e n tim iz
tom on idan „O ila yili“ deb e ’lon qilinishi joylarda psixologik xizm at 
o ‘choqlarining paydo b o ‘lishiga va b u joylarda psixologik x izm a td a n
foydalanishni anglashga turtki b o ‘ldi. Shuning uchun R espublikam izda 
oila m u am m o la rin i maxsus tad q iq etadigan ilm iy -am aliy „ O ila “ 
m arkazi h am tashkil etilganki, bu m arkazda turli sohaga a lo q a d o r

---

m utaxassislar oilani shaxs ijtimoiylashuvining asosiy m askanlaridan 
b iri sifatida o ‘rganib kelm oqdalar. M azkur sohada ishlayotgan psixolog 
jo y la rd a yoshlardagi oila va nikoh borasidagi tasaw urlarning to ‘g‘ri 
shakllanishidan tortib, toki m uam m oli, hattoki, ajrim b o ‘lgan oila 
a ’zolariga psixologik m aslah atlar berish, „ishonch telefonlari“ orqali 
m aslah atlar uyushtirishni o ‘z zim m asiga oladi.
M a o ri/ sohasidagi amaliy ishlar
Boshqa sohalarga nisbatan anchagina yaxshi tajriba to ‘plangan soha 
b o ‘lib hisoblanadi. Ayniqsa, 0 ‘zbekistonda kadrlar tayyorlashning Milliy 
d astu ri qabul qiiingandan s o ‘ng tashkil qilingan yangi tipdagi ta ’lim 
m uassasalari — akadem ik liseylar va kasb-hunar kollejlariga bir nech- 
ta d a n psixologlar shtati kiritilgan va ular aynan tadbiqiy m uam m olar — 
b o lan in g o ‘quv jarayoniga psixologik jihatdan tayyorligini diagnostika 
q ilish d an tortib, professional va kasb m ahoratini rivojlantirishgacha 
b o ‘lgan b archa m u am m o lam i hal qilishga „aralashadi“ .
Huquqbuzarlikning oldini olish
Bu soha va unga a lo q a d o r m uam m olar har doim h am psixolog 
aralashuvini talab qilib kelgan. Chunki jinoyatchi yoki huquqbuzar 
shaxsi o ‘z -o ‘zidan shakllanib qolm aydi, uni shakllantiruvchi omillar, 
m otiv lar va bolani qayta tarbiyalash va reabelitasiya m asalalari ijtimoiy 
psixologik jarayonlar m ohiyatini bilish va ularga faol ta ’sir k o ‘rsatishni 
ta la b qiladi. Shuning u c h u n ham mamlakatimizda yoshlar o ‘rtasida 
h u q u q iy -m a ’rifat va h uquqiy m adaniyatni shakllantirishga ju d a katta 
e ’tib o r qaratilgan va bu ishda amaliyotchi xodim-psixologning o ‘mi 
v a roli katta b o ‘ladi.
M azkur y o ‘nalishning dolzarbligidan kelib chiqib, bugungi kunda 
R espub lik am izd a hu qu q b u zarlik n in g ijtimoiy-psixologik om illarini 
ta d q iq etish va uning old in i olish borasida psixologiya fanlari doktori 
B. U m arov, psixologiya fanlari nomzodi E. Agzamova, psixologiya 
fanlari nomzodi G ‘. N orm urodov, psixologiya fanlari nomzodi M. Axme- 
d o v a , psixologiya fanlari n o m zo d i B.Sirliyev kabi k o ‘plab tadqi- 
q o tc h ila r ilmiy izlanishlam i olib bormoqdalar.