‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

rasmiy
-norasmiy m uloqotga bo ‘linadi.
R a h b a m in g
rasmiy muloqoti —
m avjud qo nunlar va d ire k tiv
hujjatlaçga asoslanadi. N orasm iy m u lo q o t esa kasbiy pedagogika va

---

etikaning qonuniyatlariga asoslanadi ham da bu jarayon rahbam ing 
oilaviy tarbiyasiga b o g ‘liq b o ‘ladi. Agar rahbar jam o ada sog‘Iom aqliy- 
ruhiy m uhit tashkil qila olsa, rahbam ing talab va buyruqlari bajari- 
libgina qolm asdan, h a r b ir jam oa a ’zosining e ’tiqodiga, odatiga ay- 
lanadi, bu esa rahbarda boshqaruv hissini to ‘la shakllanishiga bevosita 
yordam beradi. R ahbar q o ‘l ostidagi shaxslar bilan o ‘zaro munosabatda 
va xatti-harakatida n oqonuniylikka yo‘l q o ‘ysa, xodim larda e ’tiroz va 
tanbeh yuzaga kelib, ular o 'rtasid a muhokam aga asos yaratiladi.
Rahbar m uom ala vaqtida odob va odoblilik qoidalariga amal qilsa, 
suhbatdoshni buy ruq , k o ‘rsatm alarni qabul qilayotganini fahm lab 
turadi. R ahbam ing b osh q arish jarayonida b a’zi b ir o ‘ylamay bildirgan 
fikrlari, ortiqcha x a tti-h a ra k a tla ri, im o-ishoralari, uning obro‘siga 
putur etkazishi m um kin. R ahbam ing muomalasi pedagogik ahamiyatga 
ega b o ‘lishi kerak, c h u n k ! uning q o ‘l ostida endi yangi ishga kelgan 
tajribasiz xodimlar, tajribali xodim lar va yoshi ulug‘ odam lar b o ‘lishi 
mumkin.
Rahbam ing jam o an i boshqarishda jam oa a ’zolariga ta ’sir o ‘tkazish 
sam arasi (ijobiy m a ’n o d a ) va xodimga qo‘ygan vazifani nazorat qilishi 
uning prinsipialligi talabchanligid a o ‘z aksini topadi. Boshqarish - bu 
q u ru q gap va so‘zlar m ajm u asid an iborat b o ‘Iib qolishi kerak emas. 
Boshqarishda h a r b ir s o ‘z n i o ‘ylab gapirish, boshqa ham kasblam ing 
so4zi, fikri, m ulo hazalarin i eshita bilish ham jam oad a o ‘zaro m u- 
nosobatlam i yaxshilashga xizm at qiladi. Rahbar tom onidan k o ‘rsatm a 
va farm oyishlam i k o ‘pay tirib yuborishi ulam i oddiy qog‘ozda qolib 
o ‘z kuchini yo ‘qotishga olib keladi. Rahbar doim o qonunlam ing 
ijrosini to ‘la tarafdori b o ‘lishi bilan birga o ‘ziga xos psixolog b o ‘lishi 
h am talab etiladi.
D em ak, rahbar h a m q o n u n ijrosini ta’minlovchi va uni nazoratini 
am alga oshiruvchi shaxs hisoblanadi. Agarda xodim lar sof dil, pok 
b o ig an larid a rah bam ing b un d ay qonun ijrosini nazorat qilishiga, vaqti 
kelganda qattiqqo‘l b o ‘lishiga zarurat ham bo‘lmas edi. Lekin xodimlar 
turli oilada, m uhitda tarbiyalanganligi uchun ular orasida beoqibat, 
b e b u rt va bem aslaklar etarli darajadadir. „Agar yaxshilik qilsang ular 
sen tom onda, h a m m a n a rsa seniki, deb qasam ichadi, biroq xavf 
tu g ‘ilsa hech ikkilanm ay sotqinlik qiladi“ .
B oshqarishda ra h b a m in g bosh vazifasi bu jam oani asrashdan 
iboratdir. Jam oani tanazzulga olib kelgan va uni barbod qilgan rahbam i 
jam o a kechirmaydi. R a h b a r jam o an i boshqarishda nafaqat nazariyachi 
b o ‘lishi, balki am aliyotchi boMishi ham talab etiladi. Rahbar jam oani 
ikki yo‘l bilan boshq arishi m um kin:

---

• birinchisi, rahbam i jam o a hurm at qiladi, sevadi va u tom onidan 
berilgan barcha topshiriqlam i bajarishadi;
• ikkinchisi, rahbardan q o ‘rqqanidan uning buyruqlariga itoat eta- 
di, shuning uchun sevgan rahbarim iz bizni qanday o ‘ziga itoat ettirsa, 
q o ‘rqib hurm at qiladigan rahbar ham bizni shunday idora qiladi.
Ba’zi rahbarlar uchun b u rch yoki nom us b a rc h a insoniy omil- 
lardan ustun turishi m um kin. X alqni xalq, m illatni m illat sifatida 
yashashini ta ’m inlaydigan — bu rahbardir. Lekin rahbam i rahbar 
qiladigan — bu jam oadir. Ja m o a bilan rahbar o ‘rtasida bir-birini tu- 
shunish, q o ‘llab q u w a tla sh yuzaga kelsa, ja m o a n in g , rahbarning 
kasb-korida baraka bo‘ladi. Boshqaruvning nazariyasi va metodologiyasi 
haqida so‘z yuritar ekanm iz, boshqarish m adaniyati, b u eng asosiy 
om illardan biri hisoblanadi. Boshqarish m adaniyati o ‘z ichiga huquqiy, 
axloqiy norm alam i, milliy a n ’an alam i, inson m a ’naviy boyligini u 
yoki bu darajada qam rab oladi.
Boshqarish m adaniyati, rahbarning ichki m ad aniy ati, dunyo- 
qarashi, psixologiyasi va pedagogik bilim lar darajasi bilan o ‘lchanadi. 
Boshqarish m adaniyatida m eh n a t samaradorligi m u h im hisoblanadi. 
Sam aradorlikning yaqqol n am o y on b o ‘lishi qiyin jaray o n , chunki 
rahbarning ish faoliyatida ish vaqtini o ‘zi tartibga solinm agan, ya’ni 
ertalab soat 08.00 da ish boshlansa, bu faoliyat kechki soat 22.00, 
23.00 largacha davom etishi m um kin.
Boshqarish prinsipi bevosita o b ’ektivlik prinsipiga b o ‘ysunadi. Bu 
prinsip bilim, ham korlikni o b ’ektiv q o n u n iy atlam i hisobga oladi. 
Boshqarish bu doim o ikki to m o n lam a jarayon hisoblanib, unga engil- 
elpi qarab bo ‘lmaydi. Birinchi h olatda boshqarishda xuddi muvaffa- 
qiyatga erishayotgandek tuyiladi. Keyinchalik bu yengil-yelpining natijasi 
k o ‘zga ko'rinadi. Boshqarish jarayoni tu t daraxtiga o ‘xshash kerak, 
bodom daraxtiga emas. C h u n ki, bodom juda erta gullaydi hosilni juda 
kech beradi. T ut daraxti k ech gullaydi-yu, am m o uning mevasini 
birinchi bo‘lib eyishadi. Q uyidagi chizm ada rahbarlik faoliyatining 
diagnostik xususiyatlari berilm oqda.
Bizda D. Kamegining kitoblari asosida rahbarlar faoliyat yuritmoqchi 
b o ‘ladilar. Bu, aslida, Sharq m am lakatlari xalqlariga ko‘p ham to‘g‘ri 
kelavermaydi. Chunki, Sharq xalqlarining boshqarish san ’ati o ‘zgacha. 
Bizda demokratiyani anarxiyaga aylantirib yuborish hissi kuchlidir.
Deyl K am egidan esa rahb arlik faoliyatiga eh tiyo t b o ‘lib, kerakli 
m aslahatlam i olishimiz lozim . 0 ‘zgalam ing xatosini to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri 
em as, balki yordam chi vositalar bilan ko‘rsating.

---

1. R ahbar tub m a'noda realist bo‘lishi, ya'ni lining b a rc h iT \ 
harakatlari korxona manfaatlariga mos kelib, unga foyda keltirishini 
tasaw ur qilishi lozim;
2. Rahbaming umuman odamlar haqida qanday tasawurda ekanligi, 
ular to ‘g‘risida nima deb o‘ylashi, bu boradagi bilimlari juda muhim;
3. H a r qanday narsani yo‘l-yo‘lakay, qiyinchiliksiz idrok qila 
olishi m uhim qobiliyat ekanligi;
4. 0 ‘zgalar faoliyati va jamoani yaxlit tarzda boshqara olish hamda 
bajarayotgan ishni birgalikda ham m a qatori amalga oshirishga tayyor 
bo‘lishi lozim.
5. Jam oa va uning tash?arisidagi raqobatchi hamda hamkasblaming 
mavqei va ishlab chiqarish salohiyatini aniqlab, o‘zi zarur xulosalami 
chiqara olishi.
6. H a r qanday toshpirilgan vazifani oxiriga etkazish va bundan 
malum b ir qoniqish hissi hosil qilish uchun o‘zidagi qobiliyat va 
kuch-quw at zahirasiga ega bo‘lishi shart. Buning uchun esa:
a) o ‘z kuchi, salohiyati va qobiliyatlarini eng asosiy maqsadga 
qaratish, irodani aynan shunga sarf qilish;
b) doim o tetik va sogiom b o ‘lib, har doim ham ishga yaroqli 
ekanligini ko‘rsata olish;
c) boshqa xodimlar ham bajara olishi mumkin bolgan mayda- 
chuyda ishlarga qo‘l urmay, ularning nazoratigagina e’tibomi qarata 
olish (delegirovaniye);
d) yon-atrofdagi boshqa tashkilot va korxonalardagi boshqaruv 
uslublari haqida ham malumotga ega bo‘lib, boshqaruvda ulardan ortda 
qolib ketm aslikka harakat qilish, korporasiya usulidan unumli 
foydalanish.
20-rasm. Rahbarlik faoliyati xususiyatlari
Y u q o ri darajadagi psixologik z o ‘riqish rahbam ing psixikasida 
(salbiy) o ‘zgarishni yuzaga keltirishi tabiiydir. Undan tashqari rahbar 
tom on id an d o im o q o ‘l ostidagi xodim ning xatti-harakatiga, ishidagi

---

Samara, ishga m unosabati o‘zgarganm i, yangi topshiriqqa m unosabati 
qandayligi hisobga olinishi d arkor hisoblanadi. Rahbar bir joyda k o ‘p 
yil ishlasa, uning o ‘ziga xos ijobiy va salbiy tom oni yuzaga keladi.
Ijobiy tom o nid a rahbar ja m o a n i, jam o a rahbam i biladi, lekin 
rah b arni y o q tirm aydigan x o d im la r h a m b o ‘lib, u lar o ‘z la rin in g
fikridan qaytm aydi faqat rahbardan kam chilik izlaydi.
Salbiy to m o n id a rahbar k o ‘p v aq t b ir m ansabda o ‘tirg a n d a n
keyin, o ‘zining faoliyatidagi kam ch iliklam i ko‘rmaydi, unga tan q id
yoqmaydi va tanqidchilardan qutilishga harakat qiladi.
R ahbam ing yoshi qancha k atta b o ‘lsa yangilik tarafdori, d em o k - 
ratiyaga xayrixoh, o ‘z ishonchidagi shaxslam i mansablarga q o ‘yishga 
harakat qiladi, lekin anarxiya qilishga y o ‘l qo ‘ymaydi.
Rahbar tarbiyalash jarayonida xodim ning individual xususiyatlarini 
hisobga oladi. R ahbar faoliyatini h e c h qachon ijrochi faoliyatidan 
ajralgan h o ld a o ‘rganib bo‘lm aydi. Shuning uchun rah b a r u c h u n
xodim ning bilish jarayoni, x o d im n in g yakka tartibdagi o ‘ziga xos 
xususiyati ham m uhim hisoblanadi. X odim ning hujjat bilan ishlash 
qobiliyati, hujjatni tuzish, huijatni t o i i q rasmiylashtirish qobiliyati 
rahbar u ch u n m uhim hisoblanadi.
X odim buyruqlam ing m azm uni, o ‘ziga kerakligini rahbarga to ‘g ‘ri 
etkazishi kerak b o ‘ladi. U ndan tashqari, rahbar qo‘l ostidagi shaxslarga 
hech q ach o n predm et sifatida q arash i kerak emas, chunki h a r bir 
xodim ning o ‘ziga xos mavqei, oilasi va yoru d o ‘stlari mavjud. R ah b ar 
qabuliga kelgan xodimlami eshita olish qobiliyatiga ham ega b o ‘lishi 
kerak. Eshita olish san’ati h a r b ir rahbarga ham berilavergan em as. 
Eshita olish qobiliyati orqali rah b a r m uam m oni hal qilishga o b ’ektiv 
yondashishi m um kin. X odim lam i v a fuqarolam i qabul qilishdagi farq 
mavjud. Q abul qilishda shikoyatni, arizani yoki taklifni eshitibgina 
kifoyalanishi, yoki m uam m o n i h a l qilishga harakat qilishi, yoki 
masalani hal qilishini aytib o ‘tishi m um kin.
Rahbar o ‘z faoliyatini olib b orishda texnik vositalardan ham foyda- 
lanadi. M asalan, telefon, selek to r orqali, bunda ham m a ’lu m b ir 
vaqt ketadi. Keyingi faoliyatga b ir daqiqadan uch daqiqaga tanafus 
qilinsa, rah bar yana fikrini jam lash u c h u n 15 m inutdan 30 m inutgacha 
vaqt ketar ekan. Telefon orqali gaplashishning o ‘z etikasi m avjud.
R a h b a rd a boshqarish s a n ’a tin i yuzaga ch iq aradigan b u ijro 
intizomini am alga oshirishdir. Ijro intizo m i bu — buyruq, k o ‘rsatm a, 
farm oyishlam i xodim to m o n id a n q an d ay bajarayotganini, ijrosini 
kuzatishdan iboratdir. Rahbar ijro intizom ini nazorat qilm as e k an ,

---

uning rahbarlik faoliyatida sam ara bolm aydi. Sam ara, samaradorlik 
bevosita rahbar faoliyatini m ezonini o‘lchaydigan jarayo n hisoblanadi. 
In son om ilini rahbar bilm as va qadrlamas ekan, dem ak, boshqarishda 
inson taqdiriga befarq b o ‘lishida ko‘rinadi.
Jam oadagi bitta m urakkab xarakterdagi xodim , jam oada shaxs- 
lararo m unosabatlar va faoliyatni buzilishiga olib keladi.