‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Libéral uslub
Libéral
(loqayd) uslubda ishlaydigan ra h b a m in g kayfiyatini, ishga 
m unosabatini, ishdan m am nun yoki m a m n u n em asiigini bilish qiyin. 
U nda taqiqlash, p o ‘pisa b o ‘lmaydi, uning o ‘m ig a ko ‘pincha ishning 
oxirgi oqibati bilan tanishish bilan cheklanadi, xolos. Jam oada ham korlik 
y o ‘q boshliq jam o a n in g m uam m o lari, ish n in g balan d-pasti b ila n
qiziqmaydiganday, go'yoki boshqa „ k o in o td a “ yurganga o'xshaydi. 
Aniq ko‘rsatm alar berm aydi, uning o ‘rn ig a norasm iy liderlar yoki 
o ‘ziga yaqin k ish ilar orqali q ilin ish i lo z im b o ‘lgan to p sh iriq la r 
bajaruvchilarga yetkaziladi. U ning asosiy vazifasi, uning nazarida, 
xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kam chiliklam i b a rta ra f 
etish, kerakli m ahsulot, xom -ashyo k a b ila m i to p ib kelish, m ajlislarda 
qatnashish va hokazolardan iborat.
Xodimlar bilan m uloqotda boMishga to ‘g‘ri kelganda, u d o im o
xushmuomala boMib, odob, axloq normalarini buzmasiikka harakat qiladi, 
lekin hech qachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror m uam m o 
munozarani keltirib chiqarsa, u bevosita jarayonga aralashmay, oxirgi 
so‘zni o‘ziga qoldiradi. Shunday qilib, xodim lai^a fikrlash va xatti-harakatlar 
erkinligi berib qo'yilgan, bular yuzasidan boshliqning fikri so‘ralgan 
taqdirda ham, undan aniq gap chiqm aydi, chu nk i u xodimlami yaxshi 
bilmaydi, qolaversa, ulami xafa qilib q o 'yishdan q o ‘rqadi. Uning fazoviy- 
psixologik holati „guruh tashqarisida“ .
Olimlar fikricha, bunday rahbar ish n i o lib boigan jam o alard a 
barcha ko‘rsatkichlar doim o orqada, q o ‘n im h a m yo‘q. Libéral rahb ar 
ish d a o ‘zboshim chalikkayo‘l q o ‘yib, k o ‘p tu rm ay , boshqa erd an ish 
qidirishga harakat qiladi.
Yuqorida baho berilgan boshqarish uslublari ko'proq liderlikka 
emas, balki rahbarlikka taalluqli, lekin ilm iy adabiyotlarda bu ikkala 
ibora, ko'pincha sinonim day ishlaliladi. A slida, eng yaxshi ra h b a r 
o‘zida barcha liderlik sifatlarini ham m ujassam lashtirgan boiadi. C hunki 
sof ijtimoiy psixologik m a’nodagi lid e m in g turiari turli sharoitlarda 
o ‘zida ko‘proq nam oyon etadigan shaxsiy sifatlariga ko‘ra tabaqalanadi.

---

M asalan, lider-tashkilotchi, lider-tashabbuskor, lider-erudit, jam oa 
hissiy-emosional ho latn i boshqaruvchi lider, lider-bilag‘on va hokazo. 
Yaxshi rahbar a n a shu lider sifatlarini bilgan holda, ulam i o'zida 
tarbiyalashi va jam oasidagi liderlar bilan ham korlikda ishlay olishi 
kerak. Oxirgi yillarda M oskva va boshqa yirik ilmiy markazlarda o‘tkazil- 
gan tadqiqotlar natijasida shunday xulosaga kelindiki, aslida hayotda 
so f dem okrat yoki s o f avtoritar rahbam i uchratish qiyin, lekin uchra- 
gan paytda ham u la r bir jam oani uzoq m u d d at boshqara olmasligi 
m a ’lum b o ‘ldi. S hu n in g uch u n ham ular vaziyatga bog‘liq, konkret 
ja m o a , unda q ab ul qilingan hatti-h arak at n o rm a lari, shaxslararo 
m unosabatlar tip i lid em in g h am , rahbam ing h am ish taktikasi va 
uslubini belgilaydi, degan g‘oya qabul qilinm oqda. Lekin bu rahbarlik 
uslublarining psixologik m azm un va m ohiyatini bilishning amaliy 
aham iyati shundaki, h a r bir uslubda o ‘ziga xos ijobiy tom on bor, 
m ohir rahbar o‘z in i-o ‘zi tarbiyalar ekan, o^shalam ing eng m a’quli, 
ayniqsa, o ‘zi rah b a rlik qilayotgan jam oaga m oslarin i tarbiyalashi 
maqsadga muvofiqdir.
Rahbarlik sifatlari
Yuqorida aytib o ‘tilganidek, rahbarda tu g 'm a qobiliyat b o ‘Iadi, 
deb ham aytib b o ‘lm aydi, ikkinchi tom ondan, rahb ar vaziyatga qarab 
stixiyali tarzda tarbiyalanib ketaveradi, deb h a m b o ‘lmaydi. M inglab 
shaxs sifatlari ichida k o ‘plari rahbarlik uchun qulay va m a’quldir. A.V. 
Petrovskiy ana shun d ay ijobiy sifatlardan b ir yarim mingini sanab 
chiqqan. Lekin ulam ing barchasini um umlashtiradigan, albatta, bo‘lishi 
lozim b o ig a n ayrim sifat, qobiliyatlar borki, u lar haqida qisqacha 
t o ‘xtalib o ‘tm o q lozim .
Avvalo, har qanday rahbarda intellekt — aql-zakovatning m a’lum 
norm asi b o ‘lishi kerak. B u n o rm a yaxshi rahbar u c h u n o ‘rtadan yuqori 
b o ‘lmog‘i maqsadga m uvofiqdir, chunki, geniy darajasidagi intellektga 
ega bo ‘lgan rahbar bilan ishlash xodimlar u ch u n q a to r noqulayliklami 
keltirib chiqarishini, b un d ay aql-zakovat qolganlam ing ijobiy rivojla- 
nishiga psixologik to ‘siq boMishini amaliyot va h ayot ko‘rsatdi. Rahbar- 
dagi o ‘rtadan yuqori intellektni qoplab ketadigan yana boshqa m uhim
sifatlar borki, ular boshqarish ishining samarasiga ijobiy ta ’sir ko'rsata- 
di. M asalan, rahbam ing m ustaqil fikrlilik, to pqirlik, tashabbuskorlik 
sifatlari. Chunki, ayrim hollarda xato qilsa h am , rahbar original fikrlar 
aytib, yo‘l-yo‘riq lar k o 'rsa ta olishi, har b ir aytilgan fikr, qilingan 
ishga m ustaqil b a h o b era olishi zaru r.C h u n k i, m ustaqillik shaxs 
qiyofasini belgilovchi m uhim psixologik xususiyatdir.

---

Rahbarda mustaqillik b o ‘lsa, u n d a o ‘ziga ishonch h a m b o ‘ladi, 
bu esa o ‘z navbatida rahbardagi subyektiv talablar darajasining yuqori 
b o ‘lishiga olib keladi. K o‘pincha, rahbam ing boshqalarga talabchanligi 
haqida gapiriladi, lekin yaxshi rahbar a w a lo , o ‘z - o ‘ziga nisbatan 
talabchan bo‘lishi kerak. O ‘z -o ‘zini baholash va shu asosda boshqalarga 
nisbatan m unosabatlar tizim ini ishlab chiqishi m uhim b ir om ildir.
H a r qanday rahbar uchu n universal, kerak b o ‘lgan hislatlardan 
y an a b iri tom m a’noda, „ziyoli“ b o ‘lish yoki, bosh qacha qilib aytgan- 
da, m adaniyatli b o lish d ir. Boshliq o ‘zidagj m ad an iy atn i, a w a lo , 
m uomalada, odam larbilan b o ‘ladigan kundalik m uloqotlarda nam oyon 
etm og‘i lozim. Muomala m adaniyati — bu o ‘rinli, aniq, qisqa, samimiy 
gapirish san’ati va ikkinchi to m o n d a n , suhbatdoshni tinglash qobi- 
liyatidir. Chunki, boshliq bilan xodim lar o 'rta sid a kelib chiqadigan 
shaxsiy ziddiyatlaming asosida yo tinglay olm aslik yoki gapni to ‘g‘ri 
yo‘sinda gapira olmaslik yotadi. Ö ‘zganing o ‘miga tura olish, uning his- 
kechinm alariga sherik b o iis h , em patiya hissining borligi, dialoglarda 
sabr-toqatlilik va boshqalar m ulo q o t m adaniyatining m uhim to m on- 
laridir.
Jamoa faoliyatini va o ‘z faoliyatini rejalashtirish qobiliyati rahbar 
uchun muhim bo‘lgan talablardan biridir. Chunki rejalashtirish asosida 
o‘z-o‘zini boshqara olish va boshqalami tashqi faoliyatini maqsadga muvofiq 
tarzda boshqara olishni ta’minlovchi m uhim psixologik xususiyat yotadi.
Rejalashtirish — b u o £ziga xos kelajakni k o ‘ra olish qobiliyati, 
kelajak obrazi bo ‘lib, b u narsa shaxsning qanchalik kam ol topganligi 
va maqsadga intiluvchanligining m uhim belgisidir. B u ju d a murakkab 
psixologik jarayon b o ‘Iib, u shaxsning o ‘z diqqatini qanchalik oqilona 
tarzda boshqarishi, uni faqat m u him narsalarga q a ra ta olishi, vaqtdan 
tez foydalana olish, ortiqcha ishlardan o ‘zini tiyish, q o ‘l ostidagilarga, 
imkoni boricha, ulam ing qobiliyatlariga qarab ish buyura olish va 
n ih o y at, buyurgan ishni o ‘z v a q tid a n a z o ra t q ilib , so ‘rab olish 
imkoniyati bilan bog‘liq. 0 ‘z ishini puxta rejalashtirish qobiliyatiga ega 
b o ‘lgan rahbar realistik tafakkurga ega b o ‘lm og‘i, ya’ni h a r qanday 
sharoitlarda ham o ‘sha m u am m o yoki ishga taalluqli barch a alternativ 
variantlardan eng to ‘g‘risi va m aqsadga m uvofiqini tanlay oladigan, 
ishni to ‘g‘ri tashkil eta bilgan, ya’ni eng kam kuch va vaqt sarflab 
ishni uddalay oigan, n o a n iq yoki tasodifjy vaziyatlarda ham ish 
taktikasini to‘g‘ri yo‘lga yo‘n altira oladigan odam b o ‘lishi kerak Bundan 
tashqari, yaxshi rahbar u c h u n oldida turgan ishning h a r bir alohida 
detallarigacha tasaw ur qilib, u n i am alga oshirishning barcha bosqichlari 
va vositalarini oldindan k o ‘ra bilish qobiliyati h am zarur. Shunday

---

taqdirdagina u ishga dadil kirishishi, o'zgalam i o ‘z ortidan ergashtirishi 
va ishlab chiqarishda yuksak ko‘rsatkichlarga erishishi m umkin.
Y uqorida aytib o ‘tilgan rahbarlik sifatlari ichida eng m uhim i, 
tabiiyki, psixologik m ahoratni talab etgani — odam lar bilan ishlash 
m ahoratidir. Jam oa a ’zolari bilan sam arali ishlash uchun esa boshliq 
u lam in g psixologiyasini, h ar b ir a ’zo psixologiyasini va guruh psi- 
xologiyasini yaxshi bilishi z a ru r, chunki ” o ‘zgalar psixologiyasini 
bilish u la ru stid a n hukm ronlikning yagona yo'Iidir“ , — deb yozishgan 
edi ingliz olim lari. Ijtim oiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi 
vositasi — ijtim oiy psixologik tren in g uslubi borki, uning yordam ida 
o d am lar bilan ishlovchilar ja m o a n i boshqarishning turli usullariga 
muvaffaqiyatli tarzda tayyorlanm oqdalar.
R ahb am in g professional m u h im sifatlari masalasi oxirgi yillarda 
m utaxasislar va am aliyotchilam i k o ‘proq qiziqtirmoqda. Bir guruh 
olim lar am erikalik h am d a yaponiyalik rahbarlar faoliyatini o ‘rganib, 
ularga xos b o ‘lgan eng m uhim sifatlarning bloklarini ajratganlar. 1500 
ta am erikalik m enedjer va 41 ta yirik Yaponiya firmalari rahbarlarining 
sifatlari quyidagicha tabaqalandi: