|
Shaxs
te m p e ra m e n ti
toifalari
Muvozanatlash-
ganlik — asab-
dagi torm ozla-
nish va qo‘zg‘a-
lish ja ra y o n la -
r in in g o ‘z a ro
m u ta n o sib lig i,
s h u n g a k o ‘ra ,
o ‘zini tuta olish,
b o s iq lik k a b i
s ifa tla r
H a r a k a t c h a n l i k
—
q o ‘zg‘aIish va torm oz-
la n ish ja ra y o n larid ag i
o ‘zaro alm ashinish ja-
ra y o n in in g te z lig i va
h arak a tch an lig i
1. Xolerik toifa;
2. Sangvinik toifa;
3. Flegm atik toifa;
4. M elanxolik toifa.
2 1 -rasm . T e m p e ra m en t va u n in g tu rla ri
e ’tiborga olinishi kerak. Barcha biologik va ko‘pgina individual-psixologik
xususiyatlar x u lq -atv o r belg ilariga t a ’luq li b o ‘lm a y d i, m asalan:
birm uncha past mexanik xotira misol b o ‘la oladi.
Insonning fe’li, xulq-atvorini bilish orqali u n in g h a r xil holatlarda
o ‘zini qanday tutishini o ld in d an bilish m u m k in . X u lq -atv o rn in g
fiziologik asoslarini bilish rahbarning q o ‘l ostidagi xodim larini bilish
uchun juda muhimdir.
Xodim ning hulq-atvori uning odatlariga uzviy b o g ‘liq b o ‘ladi.
O datlar deganda shakllangan harakailar tushuniladi. X arakter, xodim -
ning x a tti-h a ra k a ti va faoliyatida n am oyon b o ‘ladigan individual-
psixologik xususiyatlar m ajm ui hisoblanadi. Xarakter individuallikning
m uhim belgilarid an b o ‘lib, kishiga takrorlanm aydigan o ‘ziga xos
xususiyatlami beradi. Xarakter shaxsning iroda, shuningdek, emosional
sferasi, tem p eram en ti (mijozi) va intellektual (aql-idroki) xususiyat-
larida n am o y o n b o ‘ladi.
X arakter belgilari xodim ning barqaro r xususiyatlari hisoblanadi,
ular sekin o ‘zgarishi m um kin. Xarakter xodim lam ing ancha barqaror
va yaqqol k o 'rin ad ig an belgilaridan b o ‘lib, ular xatti-harakat (xulq-
a tv o r)d a, q ilm ish lard a , tabiatga, jam iy atg a ham da kishining o ‘z
faoliyatiga, o 'z ig a nisbatan m unosabatlarida k o ‘zga tashlanadi.
Q uyidagi'rasm da xarakter va uning nam oyon bo ‘lish jarayoni aks
ettirilgan.
X a ra k te r — shaxsdagi shunday psixologik, subyektiv m u n o sab atlar
m ajm uiki, u la r uning boríiqqa, odam larga, predm etli faoliyatga ham da
o ‘z -o ‘ziga m unosabatini ifodalaydi
X arakterning nam oyon b o 'lish tizimi:
1. M e h n atd ag i
x u s u s iy a tla r —
m e h n a tse v a rlik ,
m e h n a tk a s h lik ,
ta sh a b b u sk o rlik ,
ishga layoqat, ish-
ga qobillik, m as’-
uliyat, dangasalik,
q o 'n im s iz lik
2. ínsonlarga m uno-
sabatlardagi siíatlar —
odoblilik, m eh rib o n -
lik, takt, jonsaraklik,
dilgirlik, altru izm ,
m uloqotga kirishuv-
chanlik, g ‘a m x o ‘r-
lik, rahm -shafqat
3. 0 ‘z -o ‘ziga m uño-
sa b a td a g i s ifa tla r —
kam tarlik, k am su-
qum lilik, m a g ‘ru rlik ,
o kziga bino q o ‘yish,
o ‘z -o ‘zini ta n q id ,
ibo, sh a rm -h a y o ,
m an m an sirash
/
------------------------------ ----------------— ------------------------------------------- \
4 . N a r s a l a r va h o d is a la rg a m u n o s a b a tla rd a n am o y o n b o ‘la d ig a n
x u su siy a tla r — tartiblilik, oqillik, saranjom -sarishtalik, q o l i ochiqlik,
ziq n alik , tejam k o rlik , pokizalik
\______________________________________________________________________________________________________
J
X arakter ijtimoiy sharoitlar, o ‘rganish va tarbiyalanish asosida
asta-sekin shakllanadi. Bunda jam o a v a rahbar, atrofdagilam ing x u lq -
atvori katta ahamiyatga ega. Kasbiy faoliyat haraktemi tarbiyalab h a m d a
rivojlantiribgina qolmay, balki uning ijobiy belgilarini m u sta h k a m -
lashga, salbiylarini esa yo‘qotishga olib keladi.
X odim lam i o ‘rganish va baholashni bilish muhim shart hisoblanadi.
Buning u ch u n rahbar psixologik va pedagogik ta’sir etish u su larin i
bilish lozim. Kuchli his-hayajon uyg‘otuvchi holatlarda yuzaga keladigan
sharoitlarda xodimlaming o‘zini tutishi va faoliyatini o ‘rganish u lam in g
xarakterini baholashda muhim aham iyatga ega.
T artib-intizom li b o ‘lishda bir q a to r bir-biri bilan bog‘liq belgilar:
e ’tiborlilik, harakatchanlik, bajaruvchilik, (prinsipiallik) q a t’iyatlilik,
faollik, m ustaqillik va boshqalar shakllanishi k erak b o ‘ladi.
X odim lar bilan olib boriladigan ishlarda har qanday m afk u ra
quyidagi asosiy maqsadlami ko‘zda tutadi:
— m uayyan g‘oyaga ishontirish;
— uyushtirish;
— safarbar etish;
— m a ’naviy-ruhiy rag‘batlantirish;
— g‘oyaviy tarbiyalash;
— g‘oyaviy im m unitetni shakllantirish;
— harakat dasturi bo‘lish.
R ahbar o ‘zining hulqi bilan xodim larga o ‘rnak b o ‘lishi kerak.
X odim larda ijobiy odatlami shakllantirish va salbiylarini b a rta ra f qilish
u ch u n ikkita yo‘nalish tanlab olingan:
1. 0 ‘zini tutish uchun qanday h arak at qilish kerakligini t o ‘g ‘ri
tushunish;
2. 0 ‘zini to ‘g‘ri tutishni tashkil etish.
9.7 . 0 ‘quv faoliyatini tashk il etish va boshqarish
0 ‘quv maskaniga (maktab, o ‘rta m axsus, oliy ta ’lim ) b irin c h i
bo r kelgan bolada qator qiyinchiliklar yuzaga keladi. U la rd a a w a lo ,
o ‘quv m askani qoidalariga b o ‘ysunish qiyin kechadi. B o sh la n g ‘ich
sin f o ‘quvchisi uchun eng qiyin q oida bu dars vaqtida jim o ‘tirish d ir.
0 ‘qituvchilar o ‘quvchilaming d o im o jim o ‘tirishiga h arak at q ilish ad i,
lekin kam harakatli, passiv, q u w a ti kam b o ‘lgan o 'q u v c h ig in a dars
jaray o n id a uzoq vaqt jim o‘tira oladi.
0 ‘quvchini qanday qilib o ‘quv m askani qoidalariga b o ‘ysu n ish g a
o ‘rg atish m um kin? Bu b o rad a o ‘q itu v c h in in g o ‘q u v c h ila r b ila n
qiladigan m uom ala-m unosabat uslubining aham iyati ju d a k atta.
Kichik o ‘quv m askani yoshidagi o ‘quvchilam ing m uhim xusu-
siyatlaridan bin ulardagi o ‘qituvchiga ishonch hissi b o ‘lib, bunda
o ‘qituvchining o ‘quvchiga ta ’sir ko‘rsatish im koniyati juda kattadir.
Bola o ‘qituvchini aql so h ib i, ziyrak, sezgir, m ehribon inson deb
b ilad i. 0 ‘qituvchining o b ro ‘si oldida o ta-o n alar, oilaning boshqa
a ’zolari, qarindosh-urug‘larining nufuzi keskin kamayadi. Shu sababli,
b o lalar o ‘qituvchining h a r b ir so‘zini qonun sifatida qabul qiladilar.
Boshqaruv bu sh u n d a y y o ‘naltiruvchi kuchki, u insonlardagi
ijo d iy p o ten sial im k o n iy a tla rid a n o ladig an s h a ro itla rn i yuzaga
chiqarishni maqsad qilib q o'y ad i. Shunday ekan, o ‘qituvchining ta’lim-
tarbiy a jarayonini to ‘g‘ri va oqilona boshqara olishi o ‘quvchi shaxsi
kam olotida nihoyatda k atta o ‘rin tutadi.
Faoliyatdan kutiladigan natija psixologiyada m aqsad deyiladi.
0 ‘quv jarayonining boshqarilishi ikkita asosiy m aqsadni k o ‘zda tutadi.
U lard an
Do'stlaringiz bilan baham: |
