‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

guruhiy munozaralar, rolli o ‘yinlarning
eng o p tim a l 
variantlari sinab, mashq qilinadi.

---

Asosiy atam a va tushunchalar
Shaxs, o ‘zligini anglash; ta’sirga beriluvchanlik; konformizm, 
nokorformizm, ta ’sir k o ‘rsatish madaniyati; shaxs e ’tiqodi, xulq 
norm alari, ijtim oiy norm a, ijtimoiy sanksiyalar, ijtimoiy rollar, 
ijtimoiy ta ’sir, m uom ala, psixologik ta’sir, verbal ta ’sir, paralingvistik 
ta ’sir, noverbal ta ’sir, ta ’siming tashabbuskori, ta ’sirning adresati, 
insoniy m unosabatlar psixologiyasi, o‘zaro munosabatlar, samarali 
ta ’sir, shaxslararo m uom ala, bir-birini tushunish, ijtimoiy tajriba, 
m uloqot, 
kom m unikativ uquvsizlik, diskommunikasiya holati, 
ijtim oiylashuv ja ra y o n i, faol m uloqotning paradoksal to m o n i, 
tinglash m ahorati, professional tinglash texnikasi.
Rezyume
Shaxsga xos xulq normalari ijtimoiy kutishlar va sanksiyalar tufayli 
yuzaga kelib, bu uning ijtimoiy rollami bajarish shart-sharoitlarida 
namoyon bo‘ladi. Shaxs dunyoqarashi va e ’tiqodini o ‘zgartiruvchi 
kuchlar sifatida esa, bugungi kun psixologiya fani dunyoqarash, 
m a’naviyat va m a’rifat, yoshlaming m aium otlilik darajasi, oila, ota- 
onalar savodxonligi, bobolar va momolar, hamda ijtimoiy ustanovkalar 
kabi alohida ahamiyatga molik ijtimoiy omillar ketma-ketligini ajratib 
ko‘rsatadi.
Insoniy munosabatlar psixologiyasi deganda, bu awalo, o‘zaro 
munosabatlarga kirishayotgan tomonlaming bundan ko‘zlaydigan asosiy 
maqsadlari majmuasi tushuniladi. 0 ‘zgalarga samarali ta’sir eta olishga 
b o ig a n intilishi esa, muloqotning tuzilmaviy tom onlarini tadqiq 
etishni shakllantiradi. Shu bois, ushbu yo‘nalishda olib borilgan ilmiy 
izlanishlarda m uloqotning kommunikativ tom onini m a iu m o tla r 
almashinuv jarayoni sifatida baholangan. U ning interaktiv ham da 
perseptiv tom onlari esa idrok qilishning persepsiya mexanizmlarini 
o ‘rganishni taqozo etadi.
^
Bob yuzasidan savol va topshiriqlar
♦
1. „Shaxs“ tushunchasining ta’rifi qanday?
2. Ijtimoiy norma nima?
3. Ijtimoiy sanksiya nima?
4. „Men“ obrazi deb nimaga ataladi?

---

5 .0 ‘z-o‘ziga nisbatan baho qanday ko‘rinishlarga ega?
6. Ijtimoiylashuv qanday jarayon?
7. Shaxs dunyoqqarashi va e’tiqodini o‘zgarishiga sabab bo‘luvchi 
omillar qaysi?
8. 0 ‘zingizga o‘zingiz savol-javoblar tarzida xat yozishga harakat qiling. 
Yozganda ko‘p o‘ylanmay, kallaga kelgan savolga, mos tarzda javob 
yozing. Javoblami sharhlash o‘zingizga havola. 0 ‘zingiz xolis xulosa 
chiqaring?
9. Ilovada keltirilgan metodikalar orasida o ‘z-o‘zini 
baholash 
metodikasini toping va o‘zingizni tekshiring.
10. Muloqot qanday amalga oshiriladi?
11. Muloqotga ehtiyoj qanday sabablarga asosan yuzaga keladi?
12. Psixologik ta’sir vositalari qanday?

---

V U / BOB
M E H N A T FA O LIY A TI PSIX O LO G IY A SI 
Bobning qisqacha mazmuni
Psixologiya va mehnat. M ehnat faoliyati psixologiyasining asosiy
vazifalari. Mehnat, kasb, mutaxassislik, mehnatning psixologik mazmuni.
M e h n a t fa o liy a tin i o ‘rganish m etodiari. M ehnat faoliyatini
o'rganish m etodlarining kla ssifikasiyasi. Professiografiya. Pro-
fessiogrammani tuzish tamoyillari.
M e h n a t fa o liy a tin in g k la ss ifik a s iy a si. M ehnat turlarining
klassifikasiyasi. Kasblar klassifikasiyasi.
P ro fe ssio n a l shaxsning s h a k lla n ish i. M ehnat subyektining
professionallashuvi. Shaxs va faoliyat. Yosh va biografik inqirozlar.
8.1. M eh n at psixologiyasi
M ehnat psixologiyasi — kishi mehnat faoliyati psixologik xu- 
susiyatlarini, m ehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik 
jihatlarini o ‘rganadigan fan sifatida, bugun tom m a’noda, mehnat 
faoliyatining psixologik qonuniyatlarini bilish, mehnat vazifalarini 
ro ‘yobga chiqarishda inson shaxsi imkoniyatlarini va chegarasini 
aniqlash, inson va m ehnat shart-sharoitlarining o‘zaro ta’siri hamda 
moslashuvining qonunlarini o ‘rganish eng muhim hisoblanadi.
M ehnat faoliyati psixologiyasi — bu psixologiyaning bir sohasi 
bo'lib, inson shaxsini m ehnat subyekti sifatidagi shakllanishi xusu- 
siyatlarini, m ehnatning shart-sharoitlari, yo‘llari va usullarini ilmiy 
jihatdan o ‘rganadi.
M ehnat faoliyati psixologiyasining asosiy vazifalariga quyidagi 
muammolarbo‘yicha amaliy tavsiyalami o‘iganish va ishlab chiqish kiradi:
Kasbiy faoliyat muayyan turlarining psixologik xususiyatlari (uning 
vositalari, m azm uni, tashkil etish va shart-sharoitlar, xatolar tahlili, 
kasblar klasifikasiyasi va boshqalar);
Shaxs individual-psixologik xususiyatlarini m ehnat samarasi, 
muvaflaqiyati va xavfsizligiga ta ’siri;
Kasbiy layoqat shakllanishining psbtologik qonuniyatlari (kasbga 
yo‘naltirish, tanlov, tayyoigarlik, mehnatga moslashuv);
M ehnat kishisining funksional holati (toliqish, emosional zo‘- 
riqish, stress, m onotoniya va boshqalar) va ulami diagnostika, pro- 
filaktika va korreksiya qilish usullari;

---

Inson-texnika munosabatlarining psixologik qonuniyatlari;
Yangi texnikani yaratish va qoMlash jarayonining injener-psixologik 
ta’minoti (loyihalash, baholash).
M ehnat faoliyati psixoiogiyasi faoliyatni takomilashtirish yoMlari, 
usullari va vositalarini o‘rganishdan tashqari, inson psixikasining fu n ­
damental hodisalarini tadqiq etadi (m ehnat subyektining shakllanishi, 
mehnat sharoitida shaxs xususiyatlarining roli, kasbiy qobiliyatlami 
shakllanishi va boshqalar).
Atrof muhitni o ‘zgartiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy jarayon sifatida 
mehnat va psixologiyaning o‘zaro m unosabatlari mehnat faoliyati 
psixoiogiyasi mohiyatining bir qator jiddiy holatlariga tayanadi:
• U nafaqat inson mehnatini engillashtirishga, balki m ehnatni 
yanada mahsuldor, jozibali, xavfsiz etib, zavq va iqtisodiy jih atd an
naf berishiga qaratilgan;
• U mehnatni insonga va insonni mehnatga moslashtirishga qaratilgan 
(insonning tabiat, texnika, boshqa odam lar ustidan hukmronlik qilishi 
g‘oyasini munozarali, gohida mavhum etadi);
• U mehnat faoliyatida psixikaning shaxsga bogiiq va o‘zgaruvchan 
xususiyatlarini turli toifadagi odamlarga xos ekanligini aks ettiruvchidir.
8.2 . M ehnat, kasb, m utaxassislik
M ehnat — inson ehtiyojini qon d irish asosida tashqi o lam n i 
o‘zgartirishga qaratilgan maqsadli faoliyat b o ‘lib, u inson faolligining 
anglangan bir turiga kiradi. M ehnat inson uchun shaxsiy va ijtim oiy 
hayotida o‘zini ro‘yobga chiqarish va ko‘rsata olish vosita hamda usu- 
lidir. Bu o‘z navbatida, uning muom alasi, o ‘zini va tashqi olam ni 
anglashi, o ‘zini shaxs sifatida rivojlantirishi, moddiy va m a’naviy 
qadriyatlami yaratishida aks etdi. Bu vazifalam ing bajarilishi m ehnat - 
ning maqsadini tashkil etadi.
Mehnat funksiyalarining samarali amalga oshishi quyidagi omillarga 
bog‘liqdir:
1) muayyan faoliyat uchun layoqatli kishilami tanlash;
2) kasbiy tayyorgarlik;
3) mehnat jarayonini tashkil etish va rasional sharoitlar;
4) mehnat qurollarining qulayligi va samarali ekanligi;
5) ish ko‘lamiga inson imkoniyatlarining mos kelishi;
6) mehnat xavfsizligi tizimi, kasbiy salomatlik va umm i saqlash, 
ishga layoqatlikni psixologik quw atlash.

---

M ehnat — inson imkoniyatlarining psixologik, fiziologik, kasbiy 
va boshqa jihatdan nam oyon eta olish xususiyati bo‘lib, u turli toifa 
odamlarda turlicha bo'ladi. Asosan, yoshga ko‘rsatkichiga, kasbiy 
tayyorlik darajasiga, salomatlik holatiga bog‘liq ravishda kechadi.
16-rasm. Mehnat va uning asosiy vazifalari
M ehnat faoliyatini takomillashtirish bo4yicha ko^pgina amaliy 
vazifalami bajarish, shuningdek, shaxs psixik faolligining asoslarini 
mehnat faoliyatiga bog‘liqlik tomonlarini o'rganish masalasi muhimdir. 
Unga ko‘ra, m ehnat faoliyati tashkil etuvchilarining tizimini ko‘rib 
chiqish mumkin. M ehnat faoliyati tashkil etuvchilarining tuzilmasi 
17-rasmda aks ettirilgan.
17-rasm. Mehnat faoliyatini tashkil etuvchi komponentlar tuzilmasi 
200

---

Mutaxassislik — faoliyat shakllari birlashmasi bo‘lib, mazmun, 
vositalar, tashkilotlar, m ehnat natijalari ham da m ehnat subyektini 
tayyorlashga qo‘yiladigan talablar majmuini tashkil etadi. Bu tushunchada 
mehnat faoliyatining turli tomonlari va turli darajasi aks ettiriladi:
1) mehnat ob’ekti vapredm eti, uning mazmuni, shartlari hamda 
tashkiliy jihatlari;
2) maqsadli vazifa va mehnatning natijaviy xarakteri;
3) mehnat egasining xususiyatlari — uning bilimlari, malaka, 
ko‘nikma, qobiliyatlari;
4) iqtisodiy va ijtimoiy tomonlari — ishga joylashish, moddiy 
ehtiyojlaming qondirilishi, ijtimoiy mavqeyining tasdiqlanishi;
Mutaxassislik tushunchasi, odatda, konkret faoliyat turi va xususiy 
xarakterisstikasini ifodalaydi, mehnatning qay darajada bo‘linish imko- 
niyatini aks ettiradi (masalan, vrach kasbi, mutaxassislik — terapevt, 
jarroh, ko‘z vrachi, kardiolog va boshqalar).
8.3. M ehnatning psixologik mazmuni
Mehnat faoliyatining har bir aniq turi m a’lum darajada normativ 
tasdiqlangan bo‘ladi. Bunda, albatta, samaraliroq va ixchamroq vari­
ant muhim mezon etib olinadi. Inson kasbni o'zlashtirish jarayonida bu 
yozilgan normalami individuallashtiradi, ya’ni o ‘ziga, ungagina xos 
bo‘lgan shaxsiy fazilatlar va psixologik xususiyatlami namoyon etadi.
1) faoliyat motivlari, uni harakatlantiruvchi kuchlari (moddiy, 
bilish, estetik va boshqalar);
2) faoliyat maqsadlari, uning mazmunini shakllantiradi va aniq 
kutiladigan natijalarda ifodalanadi;

---

3) faoliyat dasturi, mazmunning tasawuri va jarayonni aks ettiradi;
4) faoliyatning axborotga asoslanganligi, m a’lum otlar bazasi, 
kasbiy bilimlarga oid predmetli va subyektiv sharoitlar, ulami amalga 
oshirishga oid m a’lumotlar;
5) qarorlam i qabul qilish jarayoni, muammoli vaziyatni ko‘rish, 
farazni, ilgari surish, bajarish tamoyilini aniqlash, hal etish variantlari 
baholashni am alga oshirish;
6) psixom otor jarayonlar;
7) m uhim professional sifatlar, mehnat egasining psixologik xusu- 
siyatlari, aniq m ehnat jarayonida namoyon boiadigan individual- 
psixologik sifatlar, fazilatlar.
8*4. M ehnat faoliyatini o‘rganish metodlari
Shaxsning m ehnat faoliyatida psixik holati, jarayonlari, mehnatdagi 
yutuqlarini aniqlash maqsadida turli metodlar qo‘llaniladi. Bunda qaysi 
mezonlarga k o ‘ra shaxs muvaffaqiyatlarga erishishi amalga oshganligi 
masalasi m uhim b o iad i. Shuning uchun ushbu toifadagi metodikalar 
qo'llanishi kuzatiladi:
1) aniq faoliyatning o‘ziga xos tomonlari bilan tanishish uchun 
ish hujjatlarini tahlil etish;
2) faoliyat mazmuniga oid m aium otni vizual to ‘plash uchun 
ish jarayonini kuzatish;
3) x ronom etraj, mehnat jarayonining ayrim ko‘rsatkichlarini 
baholash;
4) m ehnat kishisidan yozma yoki og‘zaki ravishda m aiu m o t olish 
uchun so‘rov (anketa, suhbat, ekspert baholash) metodi;
5) m e h n a t vazifalarini bajarishga oid shaxsiy tasavvur, fikr, 
kechinm alam i o‘zida kuzatish va hisoboti;
6) m eh n at faoliyatiga qo‘yilgan eksperimentatordan faoliyatga 
oid m a’lum otlarni olish uchun mehnat metodi;
7) shaxsning hayotiy va faoliyatga oid ma’lumotlarini tahlili uchun 
biograflk m etod;
8) faoliyat sharoitlarini o ‘rganish uchun fiziologo-gigiyenik 
metodlar;
9) m ehnat subyektining psixologik xususiyatlarini o‘rganish uchun 
tajriba (tabiiy va laboratoriya ) metodi.

---

M ehnat faoliyati psixologik xususiyatlarini tahlili olingan sifat. va 
miqdor ko‘rsatkichlarini har tom onlam a o ‘rganish hamda sistem a- 
lashtirishga asoslanadi.