‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

Bob  yuzasidan  savol  va  topshiriqlar
♦
1.  „Shaxs“  tushunchasining ta’rifi qanday?
2.  Ijtimoiy norma nima?
3.  Ijtimoiy sanksiya nima?
4. „Men“ obrazi deb nimaga ataladi?

---

5 .0 ‘z-o‘ziga nisbatan baho qanday ko‘rinishlarga ega?
6.  Ijtimoiylashuv qanday jarayon?
7.  Shaxs  dunyoqqarashi  va  e’tiqodini  o‘zgarishiga  sabab  bo‘luvchi 
omillar  qaysi?
8. 0 ‘zingizga o‘zingiz savol-javoblar tarzida xat yozishga harakat qiling. 
Yozganda ko‘p o‘ylanmay, kallaga kelgan savolga, mos tarzda javob 
yozing. Javoblami sharhlash o‘zingizga havola. 0 ‘zingiz xolis xulosa 
chiqaring?
9.  Ilovada  keltirilgan  metodikalar  orasida  o ‘z-o‘zini 
baholash 
metodikasini toping va o‘zingizni tekshiring.
10.  Muloqot qanday amalga oshiriladi?
11.  Muloqotga ehtiyoj qanday sabablarga asosan yuzaga keladi?
12.  Psixologik ta’sir vositalari qanday?

---

V U / BOB
M E H N A T   FA O LIY A TI  PSIX O LO G IY A SI 
Bobning  qisqacha  mazmuni
Psixologiya  va  mehnat.  M ehnat faoliyati  psixologiyasining  asosiy 
vazifalari.  Mehnat,  kasb,  mutaxassislik,  mehnatning psixologik mazmuni.
M e h n a t  fa o liy a tin i  o ‘rganish  m etodiari.  M ehnat faoliyatini 
o'rganish  m etodlarining  kla ssifikasiyasi.  Professiografiya.  Pro- 
fessiogrammani  tuzish  tamoyillari.
M e h n a t  fa o liy a tin in g   k la ss ifik a s iy a si.  M ehnat  turlarining 
klassifikasiyasi.  Kasblar  klassifikasiyasi.
P ro fe ssio n a l  shaxsning  s h a k lla n ish i.  M ehnat  subyektining 
professionallashuvi.  Shaxs  va faoliyat.  Yosh  va  biografik  inqirozlar.
8.1.  M eh n at  psixologiyasi
M ehnat  psixologiyasi  —  kishi  mehnat  faoliyati  psixologik  xu- 
susiyatlarini,  m ehnatni  ilmiy  asosda  tashkil  etishning  psixologik 
jihatlarini  o ‘rganadigan  fan  sifatida,  bugun  tom  m a’noda,  mehnat 
faoliyatining  psixologik  qonuniyatlarini  bilish,  mehnat  vazifalarini 
ro ‘yobga  chiqarishda  inson  shaxsi  imkoniyatlarini  va  chegarasini 
aniqlash,  inson  va  m ehnat  shart-sharoitlarining  o‘zaro  ta’siri  hamda 
moslashuvining  qonunlarini  o ‘rganish  eng  muhim  hisoblanadi.
M ehnat  faoliyati  psixologiyasi  —  bu  psixologiyaning  bir  sohasi 
bo'lib,  inson  shaxsini  m ehnat  subyekti  sifatidagi  shakllanishi  xusu- 
siyatlarini,  m ehnatning  shart-sharoitlari,  yo‘llari  va  usullarini  ilmiy 
jihatdan  o ‘rganadi.
M ehnat  faoliyati  psixologiyasining  asosiy  vazifalariga  quyidagi 
muammolarbo‘yicha amaliy tavsiyalami o‘iganish va ishlab chiqish kiradi:
Kasbiy faoliyat muayyan turlarining psixologik xususiyatlari (uning 
vositalari,  m azm uni,  tashkil  etish  va  shart-sharoitlar,  xatolar  tahlili, 
kasblar klasifikasiyasi  va  boshqalar);
Shaxs  individual-psixologik  xususiyatlarini  m ehnat  samarasi, 
muvaflaqiyati va xavfsizligiga ta ’siri;
Kasbiy  layoqat  shakllanishining  psbtologik qonuniyatlari  (kasbga 
yo‘naltirish,  tanlov,  tayyoigarlik,  mehnatga  moslashuv);
M ehnat  kishisining  funksional  holati  (toliqish,  emosional  zo‘- 
riqish,  stress,  m onotoniya  va  boshqalar)  va  ulami  diagnostika,  pro- 
filaktika va korreksiya qilish usullari;

---

Inson-texnika munosabatlarining psixologik qonuniyatlari;
Yangi texnikani yaratish va qoMlash jarayonining injener-psixologik 
ta’minoti  (loyihalash,  baholash).
M ehnat faoliyati psixoiogiyasi faoliyatni  takomilashtirish yoMlari, 
usullari va vositalarini o‘rganishdan tashqari,  inson psixikasining  fu n ­
damental hodisalarini tadqiq etadi (m ehnat subyektining shakllanishi, 
mehnat  sharoitida  shaxs  xususiyatlarining  roli,  kasbiy  qobiliyatlami 
shakllanishi va boshqalar).
Atrof  muhitni  o ‘zgartiruvchi  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayon  sifatida 
mehnat  va  psixologiyaning  o‘zaro  m unosabatlari  mehnat  faoliyati 
psixoiogiyasi  mohiyatining  bir  qator jiddiy  holatlariga  tayanadi:
•  U  nafaqat  inson  mehnatini  engillashtirishga,  balki  m ehnatni 
yanada  mahsuldor,  jozibali,  xavfsiz  etib,  zavq  va  iqtisodiy  jih atd an  
naf berishiga qaratilgan;
• U mehnatni insonga va insonni mehnatga moslashtirishga qaratilgan 
(insonning tabiat, texnika, boshqa odam lar ustidan hukmronlik qilishi 
g‘oyasini  munozarali,  gohida  mavhum  etadi);
•  U mehnat faoliyatida psixikaning shaxsga bogiiq va o‘zgaruvchan 
xususiyatlarini turli toifadagi odamlarga xos ekanligini aks ettiruvchidir.
8.2 .  M ehnat,  kasb,  m utaxassislik
M ehnat  —  inson  ehtiyojini  qon d irish   asosida  tashqi  o lam n i 
o‘zgartirishga  qaratilgan maqsadli faoliyat b o ‘lib,  u  inson faolligining 
anglangan  bir  turiga  kiradi.  M ehnat  inson  uchun  shaxsiy  va  ijtim oiy 
hayotida o‘zini ro‘yobga chiqarish va ko‘rsata olish vosita hamda usu- 
lidir.  Bu  o‘z  navbatida,  uning  muom alasi,  o ‘zini  va  tashqi  olam ni 
anglashi,  o ‘zini  shaxs  sifatida  rivojlantirishi,  moddiy  va  m a’naviy 
qadriyatlami yaratishida aks etdi.  Bu vazifalam ing bajarilishi m ehnat - 
ning maqsadini tashkil etadi.
Mehnat funksiyalarining samarali amalga oshishi quyidagi omillarga 
bog‘liqdir:
1)  muayyan  faoliyat  uchun  layoqatli  kishilami  tanlash;
2)  kasbiy  tayyorgarlik;
3)  mehnat jarayonini  tashkil  etish  va  rasional  sharoitlar;
4)  mehnat  qurollarining  qulayligi  va  samarali  ekanligi;
5)  ish  ko‘lamiga  inson  imkoniyatlarining  mos  kelishi;
6)  mehnat xavfsizligi tizimi,  kasbiy  salomatlik va umm i  saqlash, 
ishga layoqatlikni psixologik quw atlash.

---

M ehnat  —  inson  imkoniyatlarining  psixologik,  fiziologik,  kasbiy 
va boshqa jihatdan  nam oyon  eta  olish  xususiyati  bo‘lib,  u  turli  toifa 
odamlarda  turlicha  bo'ladi.  Asosan,  yoshga  ko‘rsatkichiga,  kasbiy 
tayyorlik darajasiga,  salomatlik holatiga bog‘liq ravishda kechadi.
16-rasm.  Mehnat va uning asosiy vazifalari
M ehnat  faoliyatini  takomillashtirish  bo4yicha  ko^pgina  amaliy 
vazifalami  bajarish,  shuningdek,  shaxs  psixik  faolligining  asoslarini 
mehnat faoliyatiga bog‘liqlik tomonlarini o'rganish masalasi muhimdir. 
Unga  ko‘ra,  m ehnat  faoliyati  tashkil  etuvchilarining  tizimini  ko‘rib 
chiqish  mumkin.  M ehnat  faoliyati  tashkil  etuvchilarining  tuzilmasi 
17-rasmda aks ettirilgan.
17-rasm.  Mehnat faoliyatini tashkil etuvchi komponentlar tuzilmasi 
200

---

Mutaxassislik  —  faoliyat  shakllari  birlashmasi  bo‘lib,  mazmun, 
vositalar,  tashkilotlar,  m ehnat  natijalari  ham da  m ehnat  subyektini 
tayyorlashga qo‘yiladigan talablar majmuini tashkil etadi.  Bu tushunchada 
mehnat faoliyatining  turli tomonlari  va turli  darajasi  aks ettiriladi:
1)  mehnat  ob’ekti vapredm eti,  uning mazmuni,  shartlari  hamda 
tashkiliy jihatlari;
2)  maqsadli  vazifa va  mehnatning  natijaviy xarakteri;
3)  mehnat  egasining  xususiyatlari  —  uning  bilimlari,  malaka, 
ko‘nikma,  qobiliyatlari;
4)  iqtisodiy  va  ijtimoiy  tomonlari  —  ishga  joylashish,  moddiy 
ehtiyojlaming  qondirilishi,  ijtimoiy  mavqeyining  tasdiqlanishi;
Mutaxassislik tushunchasi, odatda, konkret faoliyat turi  va xususiy 
xarakterisstikasini ifodalaydi,  mehnatning qay darajada bo‘linish imko- 
niyatini  aks ettiradi  (masalan,  vrach  kasbi,  mutaxassislik  —  terapevt, 
jarroh,  ko‘z  vrachi,  kardiolog  va  boshqalar).
8.3.  M ehnatning  psixologik  mazmuni
Mehnat  faoliyatining  har bir  aniq turi  m a’lum  darajada  normativ 
tasdiqlangan  bo‘ladi.  Bunda,  albatta,  samaraliroq  va  ixchamroq  vari­
ant muhim mezon etib olinadi.  Inson kasbni o'zlashtirish jarayonida bu 
yozilgan  normalami  individuallashtiradi,  ya’ni  o ‘ziga,  ungagina  xos 
bo‘lgan  shaxsiy  fazilatlar va psixologik xususiyatlami  namoyon  etadi.
1)  faoliyat  motivlari,  uni  harakatlantiruvchi  kuchlari  (moddiy, 
bilish,  estetik va boshqalar);
2)  faoliyat  maqsadlari,  uning  mazmunini  shakllantiradi  va  aniq 
kutiladigan  natijalarda ifodalanadi;

---

3) faoliyat dasturi,  mazmunning tasawuri va jarayonni aks ettiradi;
4)  faoliyatning  axborotga  asoslanganligi,  m a’lum otlar  bazasi, 
kasbiy bilimlarga oid  predmetli va subyektiv sharoitlar,  ulami  amalga 
oshirishga oid m a’lumotlar;
5)  qarorlam i  qabul  qilish jarayoni,  muammoli  vaziyatni  ko‘rish, 
farazni,  ilgari  surish,  bajarish tamoyilini aniqlash,  hal etish variantlari 
baholashni am alga oshirish;
6)  psixom otor  jarayonlar;
7)  m uhim  professional sifatlar,  mehnat egasining psixologik xusu- 
siyatlari,  aniq  m ehnat  jarayonida  namoyon  boiadigan  individual- 
psixologik sifatlar, fazilatlar.
8*4.  M ehnat  faoliyatini  o‘rganish  metodlari
Shaxsning m ehnat faoliyatida psixik holati, jarayonlari, mehnatdagi 
yutuqlarini aniqlash maqsadida turli metodlar qo‘llaniladi.  Bunda qaysi 
mezonlarga k o ‘ra shaxs muvaffaqiyatlarga erishishi amalga oshganligi 
masalasi  m uhim  b o iad i.  Shuning  uchun ushbu toifadagi  metodikalar 
qo'llanishi  kuzatiladi:
1)  aniq  faoliyatning  o‘ziga  xos  tomonlari  bilan  tanishish  uchun 
ish  hujjatlarini  tahlil  etish;
2)  faoliyat  mazmuniga  oid  m aium otni  vizual  to ‘plash  uchun 
ish jarayonini  kuzatish;
3)  x ronom etraj,  mehnat  jarayonining  ayrim  ko‘rsatkichlarini 
baholash;
4)  m ehnat kishisidan yozma yoki og‘zaki ravishda m aiu m o t olish 
uchun  so‘rov  (anketa,  suhbat,  ekspert  baholash)  metodi;
5)  m e h n a t  vazifalarini  bajarishga  oid  shaxsiy  tasavvur,  fikr, 
kechinm alam i  o‘zida kuzatish va hisoboti;
6)  m eh n at  faoliyatiga  qo‘yilgan  eksperimentatordan  faoliyatga 
oid  m a’lum otlarni  olish  uchun  mehnat  metodi;
7) shaxsning hayotiy va faoliyatga oid ma’lumotlarini tahlili uchun 
biograflk m etod;
8)  faoliyat  sharoitlarini  o ‘rganish  uchun  fiziologo-gigiyenik 
metodlar;
9)  m ehnat subyektining psixologik xususiyatlarini o‘rganish uchun 
tajriba  (tabiiy va laboratoriya )  metodi.

---

M ehnat faoliyati psixologik xususiyatlarini  tahlili  olingan  sifat. va 
miqdor  ko‘rsatkichlarini  har  tom onlam a  o ‘rganish  hamda  sistem a- 
lashtirishga  asoslanadi.  Professiografiya  deb,  mehnat  subyektining 
faoliyat  tarkiblari  (uning  mazmuni,  vositalari,  sharoitlari,  tashkilot) 
bilan  o ‘zaro  munosabati  va  bog'liqligini  o ‘rganish  va  aniqlashga 
qaratilgan  kompleks metodga aytiladi.  Faoliyatni o‘rganish  natijasida 
professiogramma,  ya’ni  kasbning  turli  ob’ektiv  xarakteristikalarining 
tasnifi va psixogramma, ya’ni faoliyatning psixologik xarakteristikalari 
tasnifi  tuziladi.