‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

Mehnat  egasi  bo 4ish  uchun  ushbu  talablar  amalga  oshishi  zarur:
1)  qobiliyatlaming  va  boshqa  kasbiy  m uhim   sifatlaming  yuqori 
darajasiga erishish;
2)  mehnatdan  qoniqish;
3)  mehnat  ob’ektini  to‘g‘ri  tushunish  va  aks  ettirish;
4)  o‘zini  boshqara  olish  tizimini  rivojlantirish;
5)  faoliyatning  umum  qabul  qilingan  usullarini  o'zlashtirish;
6)  o‘zini-o‘zi  baholay  olish  m alakalarini  rivojlantirish,  o ‘zini 
ro‘yobga chiqara olish va hurmat qila olish.
Kasbiy  mahorat  sohibi  b o iish   uchun  ikkita  asosiy jihat:  mehnat 
egasining  professionalizasiyasi  va  professionallik  mahorati  masalasi 
muhim bo‘ladi.  Professionalizasiya — bu m ehnat kishisining (psixologik, 
fiziologik,  xulq-atvor va  ishga  b o giiq)  xarakteriologik xususiyatlarini 
ish jarayonida shakllanishiga  aytiladi.  Bunda,  albatta,  bu xususiyatlar 
uning  m ehnat  kishisi  sifatida  shakllanishiga,  o ‘z-o ‘zini  ro ‘yobga 
chiqarishiga  imkon  berishi  ko‘zda  tutiladi.  Professional  deganda,  biz 
mehnat kishisining mehnat faoliyatida unga qo‘yilgan vazifalami yuqori 
darajada bajarish darajasiga erishgan  holatini  tushunamiz.
Mehnatsubyektiningprofessionalizasiyasini ushbu to ‘rtyo'nalishda 
ko'rish  kerak:
1) 
Uning ijtimoiylashuvi jarayoni sifatida.  Bunda shaxs tomonidan 
ijtimoiy  normalaming  o‘zlashtirilishi,  ijtimoiy  tajribaga  ega  bo‘lish, 
qiziqish,  qadriyatlar,  ijtimoiy  rollar,  jam oat  ishlari,  ijtimoiy  muhitga 
kirish va moslashish amalga oshadi.

---

2)  Shaxs  rivojlanishj  jarayoni  sifatida.  Bunda  mehnat  egasining 
faolligi,  mehnatidagi  samara  va  yutuqlaming  miqdor  va  sifat  ko‘r- 
satkichlari,  kasbiy qobiliyatlarning shakJlanishi,  mehnat motivlarining 
mehnat talablariga ko‘ra amalga oshishi ko‘zda tutiladi.
3)  Shaxsning  kasbiy  o‘z-o‘zini  ko‘rsata  olishi,  o‘zini  baholashi, 
o‘zini  nazorat  qila  olishi  tushuniladi.  Bu  mehnat  egasining  turli  yosh 
davrlarida,  faoliyatining  turli  bosqichlarida,  jamiyatriing  unga  qo‘ya- 
digan  talablarida  namoyon  bo‘ldi.  Bu,  o ‘z  navbatida,  mehnat  bio- 
grafiyasi, ijod yo‘li,  kasbiy rivojlanish davrlari sifatida ham e ’tirof etiladi.
4)  Shaxsning  faollik  ko‘rinishi  sifatida.  Bunda  shaxsning faoliyat 
bilan birgalikda o ‘sishi,  dinamik rivojlanishi tushuniladi.
Professionalizasiya  faollik  ko‘rinishi  sifatida o ‘z tizimiga ega.  Bu 
tizimga  professionalizasiya  motivlari,  maqsadlari,  jarayonni  amalga 
oshirish  dasturiga  oid  tasawurlari,  m ehnat  faoliyatining  informasion 
asoslari,  qarorlar  qabul  qilish  bosqichlari,  qabul  qilingan  qarorlami 
tekshirish  b o ‘yicha  nazorat  operasiyalarini  amalga  oshirish  kiradi. 
Demak,  professionalizasiya  bu jamiyat  va  shaxsning  vazifasi  bo‘Iib, 
bu jarayonning samarasi  va mahsuldorligi  mehnat kishisining ijtimoiy 
va shaxsiy ko'rsatkichlari b o ‘yicha faoliyatini baholash va rivojlanishini 
kuzatish  sifatida  qaralar  ekan.
8.8.  S haxsning  m ehnat  faoliyati  va  mehnat  turlari
Shaxs m eh nat faoliyatini tushuntirishda beshta tushuncha muhim 
hisoblanadi.
M ehnat  faoliyati  bir  tom ondan  odamning  ehtiyojlari,  ichki  mo- 
tivasiyasi  mahsuli  b o ‘lsa,  ikkinchi  tom ondan,  aynan  u shu  mehnatni 
amalga oshiruvchi, hamda uning mahsuUarini o‘zlashtiruvchi ham aynan 
uning  o ‘zidir.  Shuning  uchun  ham  shaxsning  ushbu  tizimdagi  asl 
mohiyatini bilishi, uning faolligini ta’minlovchi shart-sharoitlami yarata 
olish va m ehnati  mahsulini bashorat qilish faoliyat samarasining bosh 
omili  hisoblanadi.
Odamning  m ehnatga  munosabati  masalasi,  mehnatining  shaxs 
uchun  m uhim   qadriyatga  aylanishi,  m ehnat  motivasiyasi  masalasi 
psixologiya  uch un   dolzarb  va ahamiyatlidir.  Bu  masala yana shuning 
uchun  ham  dolzarbki,  O'zbekiston  mustaqil  bo‘lib,  bozor  munosa- 
batlariga bosqichma-bosqich o‘tishi sharoitida odamni ijtimoiy qadriyat 
hisoblanmish m ehnatga ongli munosabati va qadriyatlar iyerarxiyasida 
ijtimoiy faollik va  m ehnatning o ‘m ini  aniq bilish asosiy hisoblanadi.

---

Shaxs va mehnat 
faoliyati
Xulq-atvor
Natijaviylik
Qobiliyatlar
Vazifalar
Motivasiya
19-rasm.  Shaxs mehnat faoliyatini tushuntirishning muhim beshta omili
Shunday qiüb,  yuqorida  sanab  o ‘tilgan  omillar m ehnatning sub- 
yekti  b o ‘lmish  shaxsni  ishga  undovehi  va  m ehnat  operasiyalarini 
muvaffaqiyatli  bajarishga  psixologik  jihatdan  hozirlovchi  psixologik 
shart-sharoitlardir.  Ular  kompleks  tarzda odamni  m ehnat  faoliyatiga 
safarbar qiladi  va mehnatga  munosabati  xarakterini  belgilaydi.
M a’Iumki,  tevarak-atrofimizni  qamrab  olgan  olamdagi  iqtisodiy 
ob’ektlar,  jarayonlar,  munosabatlaming  rivojlanishi  va  o‘zgarib  borishi 
iqtisodiyot va psixologiya fanlari o‘rtasidagi bog‘lanishni tobora oydinlashib 
borishiga  xizmat  qilmoqda.  Bunday  bog‘lanishlami,  ulaming  ilmiy 
tadqiqotlari kolamining kengayib borayotganligidan ham kuzatish mumkin.
Bir  tomondan,  zamonaviy  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  iqtisodiy 
va  psixologik  fanlaming  nafaqat  yaqinlashuvi,  balki  q o ‘shilishi,  bir- 
birining  mohiyatiga  kirib borishi  sodir  bo‘lmoqda.
Ikkinchi tomondan — individual, guruhli va jamoaviy psixologiyaning 
xo‘jalik  jarayonlariga,  iqtisodiy  amaliyotga  hamda  sohadagi  boshqaruv 
qarorlarining qabul qilinishiga ta ’siri keskin kuchayishi kuzatilmoqda.
Zam onaviy  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlar  va  m unosabatlam ing 
shakllanish  darajasiga  e’tibor  berib  qarasak,  psixologiya  borgan  sari 
ko‘proq  iqtisodiyotga  kirib  borayotganligi,  toldirayotganligi,  yo‘nal- 
tirayotganligi hamda uning katta-kichik ko‘lamdagi voqeliklaming tub 
negiziga  aylanib  borayotganligi  sezilmoqda.  Afsuski,  bu  holat  iq- 
tisodchilaming ham, psixologlaming ham ilmiy tadqiqotlari predmeti 
sifatida izlanishlar ko‘lamini kam miqyosda qamrab olmoqda. Insonning 
iste’molchi va iqtisodiy foyda izlovchilar sifatidagi xulqida kuzatiladigan 
psixologik  xususiyatiar  Adam  Smit  va Alfred  Marshallardan  boshlab 
to  Jon  Keynsgacha  bo‘lgan  „iqtisodiy  nazariya“ning  klassik  nam o- 
yondalari  asarlarida  aks  etgan  b o ‘lsa-da,  iqtisodiyot  fani  hozirgacha 
psixologiya bilan yonma-yon turib, uning ichiga kirishmagan. Psixologiya 
fani esa, o ‘zining ong va psixika xususidagi ilmiy asoslangan qarashlarini 
saqlagan  holda,  tovar  va  xizm atlam i  ishlab  chiqarish,  taqsimlash,

---

alm ashish,  iste’mol  qilish,  shuningdek,  boshqaruvni  tashkil  etish 
jarayonidagi  iqtisodiy xulqni  o‘iganishga kirishgan.