Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули

Яширин ўхшатиш
Ухшатишнинг экспрессивликка бой, мантиқий куч- га эга бўлган тури яширин ўхшатишдир. Бунда сўзловчи (автор) аввало нутқнинг бадиий гўзаллигига, қолавер- са фикрнинг ўта таъсирчанлигига эришади. Яширин ўхшатиш ёрдамида берилган фикр тингловчи қалбига алоҳида мантиқий куч билан таъсир этади. Бу ўхшатиш ўзининг чуқур мазмундорлиги, фикрнинг лўнда ифода- ланиши билан характерланади. Бу жиҳатдан улар ма- қол, ҳикматли сўз ва афоризмларга тенг келади, айрим ҳолларда мақол, ҳикматли сўз ва афоризмлар яширин ўхшатиш ҳосил қилишда асос бўлади. Буларнинг ҳам- маси яширин ўхшатиш ўта таъсирчан нутқ формаси эканини кўрсатади.
Яширин ўхшатишии фақат икки турга бўлиш мум- кин ва улар унча принципиал фарққа эга эмас. Бирин- чи кўриниши сўзловчи (автор)пипг ўхшатиш иборани бериш ва мазмунини англаб олишни тингловчи тафак- курига ҳавола қилишдан иборат. Иккинчи кўринишда эса сўзловчи ўхшатиш иборани бериб, ундан аввал ёки кейин (кўп вақт кейин) ўша иборанинг мазмунини беради. Бундай қўлланишда ўхшатиш ибора мана шу изоҳ қисмда айтилган фикрни тасдиқлаш, ишонарли ва таъсирчан бўлишини таъминлаш учун хизмат қи- лади.
Биринчи хилига мисоллар: Намоз орқали Зарафшон деҳқонларининг бетоқат ураётган томирларини «ушлаб» кўриб, дардини ҳам билиб олмоқчи, «дори-дармон» тайинламоқчи эди (X. Тўхтабоев). Бу гапда автор меҳ- наткаш халқнинг ўз эксплуататорларига нисбатан қан- дай муносабатда эканликларини билиб олмоқ ва лозим бўлса, уларга эксплуатациядан қутулиш йўллари ҳа- қида тушунтирмоқчи эди,— деган фикрни баён этган.
— Шаҳзода!— деди яна ўзини босиб,— фозилу фу- зало қоронғида адашиб қолган башариятнинг йўлидаги ёруғ машъалдир!» Машъални ўчирмоқни хоҳлаган шоҳ ўзи зулмат қўйнида йўл тополмай қоладур! (О. Ёқу- бов). Мисолнинг биринчи қисми тенглаштириш бўлиб, кейинги ўхшатиш қисми учун «кириш» вазифасида кел- ган. Бу мисолда гап илм-маърифатни эъзозлаш ҳақида боради. Утиннинг таркибида ёниш хусусияти бор дей- дилар. Аммо у ўз-ўзидан ёнмас экан. Кимдир гугурт чақиши, қалаштириб қўйиши зарур экан. Гугуртни Ми- хаил Морозов чақиб юборди. Аланганинг ёрқин шуъла- лари гоҳ Жиззах, гоҳ Нурота, гоҳ Каттақўрғону, Хатирчи атрофларини кундуздек ёритиб юборди (X. Тўх- табоев). Мазмунини тушуниш қийин эмас. Тўшаги ти- кандан, ёстиғи илондан бўлган одамнинг уйқиси ширин бўла олмайди (Калила ва Димна). Бу ўхшатиш хатар- ли ишлар қилиб доим хавотирликда яшаган кишиларга нисбатан ишлатилган. Мевали дарахтнинг шохини меваси борлиги учун синдирадилар, товус эса гўзаллиги учун ҳамиша пати юлуқ ва қаноти қирқиқ бўлади (Ка- лила ва Димна).
Мана шу ўхшатиш «истеъдодли кишилар ҳамиша нодон ва баҳил кишилар томонидан оёқ ости қилинади» деган мазмуннинг экспрессивликка бой, юксак манти- қий кучга эга бўлган эквивалентидир.
Уз қисматига рози бўлмай ортиқча нарсалар талаб қилувчи шахслар ва уларнинг оқибат тақдирлари ҳақи- да айтилган мана шу ўхшатиш ҳам ўзининг бадиий ва мантиқий кучи билан тингловчига қаттиқ таъсир этади: Асалари Нилуфар гулининг рангини кўриб, дарҳол унга қўнади, ширасини сўриб, ҳидидан завқлана бошлайди. У бу ишга шундай берилиб кетадики, учиб кетиш ке- раклигини унутиб қўяди. Нилуфар аста-секин ўз яп- роқларини юмади ва асалари улар ичида қолиб ҳалок бўлади (Калила ва Димна).