Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули

Тенглаштириш
Тенглаштириш билан ўхшатиш орасида жуда яқин боғланиш бор. Шунинг учун маълум бир грамматик восита ёрдамида тузилган конструкция ўрни билан тенг- лаштириш, ўрни билан ўхшатишии ифодалайди: отнинг калласидай қулф — тенглаштириш; шишадек осмон — ўхшатиш. Бу ҳол аввало тенглаштириш ва ўхшатиш ту- шунчаларининг яқинлиги туфайлидир. Бундан тенглаш- тириш ва ўхшатиш ибораларини қандай фарқлаш мум- кин бўлади, деган савол туғилиши табиийдир. Кузатиш- лар шуни кўрсатадики, қиёсланаётган нарса белги, ҳо- диса ўлчам, миқдор асосида бўлса, тенглаштириш (пиё- ладай-пиёладай олмалар); агар нарса, белги, ҳодисалар маълум образ ёки тарз белги асосида қиёсланса, ўхша- тиш ҳосил бўлади. Айрим ҳолларда мана шу нарсани аниқлаш (ўлчам, миқдор асосидами ёки образ тарз — белги асосидами?) бир оз қийин бўлади. Бу ҳол ҳам улар ўртасидаги (ўхшатиш ва тенглаштириш) яқинлик- нинг жуда ҳам зичлигини кўрсатади. Масалан; Қошинг қашқар қамиши, тишинг заргар кумуши гапида қайси бир нарса қиёс асосига олингану, қандай нутқ ҳодисаси эканини фарқлаш қийинроқ. Лекин бундай ҳолат жуда кам учрайди. Бунда асосан тенглаштириш ва ўхшатиш ибораларини осонлик билан фарқлаш мумкин бўлади.
Тенглаштириш нарса, белги, ҳодисаларни алоҳида эътибор билан ажратиб кўрсатиш, уларнинг реал ҳола- тидан кўра орттириб кўрсатиш, умуман, экспрессивлик ҳосил қилиш учун хизмат қилади. Мисоллар: Йўқ, бун- дан шафқат тилаб бўлмас, бундан шафқат тиламоқ аждаҳодан жон тиламоқ билан баробар! (О. Ёқубов). Инқилоб нелигин сен мендан сўра, у нури ҳидоят, у нури оюаҳон (А. Орипов).
Тенглаштириш махсус грамматик воситалар ёки ин- тонадия ёрдамида ҳосил қилинади. Улар қуйидагича:

1. 
   Кесими баробар, тенг сўзларидан бўлади. Бунда ик- ки хил ҳолатни кўриш мумкин:
   

а) кесими баробар сўзидан бўлганда тенглашти- рилмиш қисм кўпинча билан кўмакчиси, шунингдек, чи- қиш келишиги формасида қўлланади: Фақатгина сабоқ- дош бўлгани учун илм аркига етаклаб киришга интил- моқ масжидга эшак олиб кириш билан борабардир. (Т. Малик). Қаландар бўлса устозини ўйлади. Устозини ранжитмоқ ўз падарини ранжитмоқ билан баробар (О. Ёқубов).
б) кесими тенг сўзидан бўлганда эса қиёсланмиш кўпроқ чиқиш келишиги формасида, баъзан билан кў- макчиси ёрдамида ифодаланади: Қетмонда, айниқса, Холиқлсон қўл остида ишлашга бўйин ёр бермай юрган одамга бу ишонч олтин тоғ ҳадя қилган билан тенг эди (Ҳ. Назир).
Баъзан кесими тенг, баробар сўзларининг инкор формасида қўлланади. Унда тенглаштирилмиш қисми (тенглаштирилувчи қисм эмас) кучайтирилади: Сул- тоннинг юз йиллик инояти унинг бир соатлик сиёсати билан ҳам тенг эмас (Калила ва Димна). Баро- бар, тенг сўзлари ўрнида фарқи йўқ, фарқи бўлмас, фарқи қолмади, фарқи бўлиши мумкин эмас каби конструкциялар қўлланиши мумкин. Унда қиёс- лаш -дан формаси ёки нима (не) сўроқ олмоши ёр- дамида амалга оширилади. Бундай қўлланишда тенг- лаштирилаётган нарса, воқеа, белгига юқори баҳо бе- рилади, экспрессивлик ҳам кучли бўлади: Тарсаки туш- гач, гунчадек оғзимнинг сабзи ўрадан фарқи қолмади. (Узбекистоп адабиёти ва санъати). Фақирга олтин не, темир не —- срарқи йўқдир (О. Ёқубов).