Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули

Ухшамоқ феъли ўхшатиш ҳосил қилувчи воситалар- дан бўлиб, у шу вазифада соф феъл ва феълнинг функ- ционал формаларида қўлланади. Бу феъл кўпинча III шахс бирлик формасида ишлатилиб, гапда кесим вази- фасида келади. Шу формада ўхшатиш ҳосил қилинган чоғда, у гапнинг экспрессив ёки нейтрал маъио ифода- лаши ўхшатилган нарсаларнинг семантикасига, улар орасидаги ўхшашликнинг характерига боғлиқ. Масалан, Тўлқин дадасига ўхшайди гапи оддий нейтрал инфор- мация бўлса, Шоҳлар ҳаёти улар барпо этган маҳо- батли коьионаларга ўхшайди гапида бошқача ҳолни кўрамиз. Кейинги гапда ўхшаган ва ўхшатилган нар- салар орасида «кенг масофа» бор. Бу ўхшатишда анча узоқ боғланнш бўлиб, бу гап маълум стилистик мақсад асосига қурилгам: Ҳаёт кошонага ўхшатилган. Бунинг мазмуни кейинги гапда ойдинлашади: Узоқдан гул-гул ёниб, кўз қамаштиради, ичига кирсанг рутубату қорон- ғиликдан этинг жунжикади (0. Ёқубов). Автор бу ўринда ўртасида жуда «узоқ оралиқ—масофа» бўлган нарсаларни ўхшатган, ўхшатилган нарсанинг характе- рини изоҳлаш билан кучли зкспрессивлик яратишга му- ваффақ бўлган. Агар кейинги гап бўлмаса ушбу ўхша- тишнинг мазмуни тушунарли бўлмайди. Бундай ўхша- тишни ана шу хусусиятига кўра, изоҳли ўхшатиш деб аташ ҳам мумкин. Яна мисоллар: Унинг кўксида ҳамон бир-бирига зид ҳислар туғён қилар, лекин бу туғён сўна бошлаган оловга ўхшйрди. Тафти қайтган эди (О. Ёқу- бов). Ҳақиқат ҳавога ўхшайди. Нафас олиб турасиз-у, ўзини кўрмайсиз (Уткир Ҳошимов). Ҳикмат аҳли шоҳ- ларни оловга ўхшатадилар. Узоқдан ўтнинг нурини кўрадилар, унинг куйдиришини эса ҳаёлларига ҳам кел- тирмайдилар (Қалила ва Димна).
Қуйидаги мисолда яна ҳам мураккаб ҳолатни кўра- миз. Унда гапнинг изоҳ қисми яна ўзига изоҳ талаб қилади: Шоҳлар бу жиҳатдан ток новдасига ўхшайди-
лар, ўзларига оюуда яқин турган ёғочларга тирмашади- лар (Калила ва Димна). Мана бу гапларда эса изоҳ қисм иштирок этмаган ва унга эҳтиёж ҳам сезилмайди: Хатдаги ҳар бир сўз фарзанд дийдорига интизор цалб- нинг ҳароратли нидосига ўхшайди (Т. Аҳмедов).
Ухшамоҳ сўзи феъл бўлганидан кесим составида ёки кесим вазифасида қўлланиб, кенгайтирилган бўлак- ларни бошқаради, баъзан кучайтирувчи воситалар би- лан бирга қўлланади. Унда ўхшатиш маъноси кучайган бўлади. Сизнинг қалбингиз меҳру муҳаббат тўла қай- нар булоққа ўхшайди. Ичган билан адо бўлмайди (X. Тўхтабоев). Бу—сув келадиган йўли бору, чиқади- ган йўли бўлмаган бир ҳовузга ўхшайди — сувнинг ор- тиги фойдали ерларга сарф бўлмасдан, тоишб, атрофни босиб кетади (Қалила ва Димна). Ақлли киьиилар под- шоларни шундай тоққа ўхшатадиларки, у дур ва гав- ҳар, ширин мевалар кони бўлииш билан бирга, наҳанг, шер, заҳарли илон ва бошқа йиртқичлар макони ҳам- дир. Унга чиқмоқ мумкин, лекин у ерда яшамоқ жуда хавфлидир. (Калила ва Димна). Кейинги мисолда ўх- шамоқ феъли бош гапнинг кесими вазифасида келган. Эргаш гап эса ўхшатилмиш ва унинг изоҳи сифатида хизмат қилган. Умумаи, ўхшамоқ феъли қатнашган ўх- шатишлар кўп вақт изоҳ талаб қилади. Бу ҳолни юқо- ридаги мисолларда ҳам кўриш мумкин.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, ўхшамоқ феъли ёр- дамида тузилган ўхшатишларни икки турга ажратиш мумкин: 1) изоҳли ўхшатиш; 2) изоҳсиз ўхшатиш.