Natijada har bir tilning barcha fonemalari qarama-qarshiliklari sistemasini
hosil
qiladi.
Ko'rinib
turibdiki,
L.V.Shcherbaning
fonologiya
kontseptsiyasida fonemaning so'z yoki morfemalaming ma'nosini farqlash
uchun xizmat qiladigan farqlovchi belgisi asosiy o'rin egallaydi.
L.V.Shcherba fonologik nazariyasining ikkinchi eng muhim
tomoni fonema ottenkalari haqidagi ta'limotdir. Uning fikricha, umumiy
(fonema)ning talaffuz qilingan real ko'rinishlari ottenkalardir. Boshqacha
qilib
aytganda, nutqdagi real talaffuz qilinuvchi tovushlar ottenka
hisoblanadi. Demak, fonema va uning ottenkalari o’rtasidagi munosabat
ikki bosqich muiosabatidir: abstrakt bosqich (fonema), konkret bosqich
(ottenka).
L.V.Shcherba ottenkalami ham tasnif qiladi. Fonemaning
ottenkalari ichida bittasi turli sabablarga ko'ra shu fonema uchun tipik
bo'ladi. Alohida talaffuz qilingan ottenka ana shunday tipik ottenka
hisoblanadi va faqat shu ottenka real nutqiy element sifatida tilga olinadi.
Boshqa ottenkalar esa tipik ottenkaga nisbatan turlicha talaffuz qilinadi.
Ulami o'rganish uchun esa maxsus "eshitish ko'nikmasi"
kerak
bo'ladi. Masalan, o'zbek tilidagi i fonemasi til orqa tovushlardai keyin
kelib (qil, g'ir-g'ir), til orqa i holida, lab unlilardan keyin kelib (tugil), u
holida, birinchi bo'g'inda kelib (biroq , sira), bilinar-bilinmas talaffuz
qilinadi. Ammo bu ottenkalar bir "i" fonemasining ma'lum sharoitga
muvofiqlashgan
turli
vakillaridir.
Boshqa ottenkalar akustik va
artikulyatsion tomondan tubdan farq qilishi mumkin. Bu vaqtda ulami
birlashtirib turadigan belgi nima? Bu belgini L. V.
SHcherba bir sharoitda
biri o'mida ikkinchisi kelolmaslik belgisi hisoblaydi. Bu belgi Amerika
tilshunosligi maktabida qo'shimcha distributsiya deb yuritiladi. Masalan,
yuqorida keltirilgan qil, g'ir-g'ir, biroq , sira kabi so'zlar tarkibidagi "i"
51
fonemasining vakillari o'rnida boshqasini qo'llash mumkin bo'lsa, ular
boshqa-boshqa fonemaning vakillari hisoblamadi. Masalan, qil, qo'l, kul,
qol kal, kel va boshqalar. Bulardan dastlabki to'rttasida unlilar biri o'rnida
ikkinchisi kelib, ma'no farqlash funktsiyasini bajarsa, keyingi ikkitasi
qo'shimcha distributsiya munosabatidagi unli ma'nosiz tovush birikmasini
xosil qilyapti. Ma'nosiz tovush birikmasida ham "e" boshqa barcha
unlilarga va "a" boshqa barcha unlilarga qarama-qarshi ko'yilganligi uchun
mustaqil fonema hisoblanadi. Agar qil so'zi tarkibidagi "i"
ning fonetik
sharoitini o'zgartirsak: yo birinchi undoshni, yoki oxirgi undoshni
boshqasiga almashtirsak (bil, til, sil, chil, xil, qil, shil; qis, qish, qir, qiz va
boshqalar), akustik -artikulyatsion tomondan turli sifatga ega bo'lsa ham,
ammo bir i fonemasining vakillari sifatida "eshitiladi".
SHunday qilib, fonema-bu, bir tomondan, barcha ottenkalaming
umumlashmasi,
ikkinchi tomondan, har qaysisi konkret hollarda shu
fonemaning vakili hisoblanadi. Fonema ottenkalari bir-biriga qarama-qarshi
qo'yiladi. Ottenkalar gruppasi (fonema) esa boshqa ottenkalar gruppasi
(fonema)ga qarama-qarshi qo'yiladi. Natijada L.V.SHcherba fonemani
kiskacha qilib "konkret vaziyatda ottenkalar sifatida namoyon bo'ladigan
umumlashmadir", deb izohlaydi.
YUqorida ta'kidlanganidek, fonema qarama-qarshi qo'yish asosida
aniklanadi. Qarama-qarshi munosabatda bo'luvchi ikki minimal birlik
qarama-qarshi a'zolar hisoblanadi. o'zaro qarama-qarshi munosabatda
bo'lgan fonemalar bir qator belgalarga ega bo'lib, shu belgilardan bittasi
qarama-qarshi munosabatga kiruvchi fonemalaming
biri uchun farqlovchi
(differentsial), boshqalari farqlamaydigan (nodifferentsial yoki irrelevant)
belgi hisoblanadi. Masalan, o'zbek tilidagi T undoshi til oldilik,
jarangsizlik, portlovchilik, burun tovushi emaslik, lablashmaganlik kabi
52
belgilarga ega bo'lib, bulardagi dastlabki uch belgisi farqlovchi, keyingi
ikki belgisi farqlovchi bo'lmagan belgilar hisoblanadi. CHunki, o'zbek
tilida T tovushi o'mida shu keyingi ikki belgaga ko'ra oppozitsiyaga
kirishadigan undosh qo'llanilmaydi.
Tilning barcha fonemalari ma'lum farqlovchi belgilarga ko'ra
guruhlanadi va shu tilning fonemalari sistemasinish
tashkil etadigan
korrelyativ qatorlami hosil qiladi. Masalan, o'zbek tilida ovozning ishtirok
etish-etmaslishga ko'ra jarangli va jarangsiz undoshlar korrelyativ
qatorlami xosil qiladi. Masalan, p-b, t-d, s-z, k-g, q-g', ch-j va boshqalar.
SHu bilan birga korrelyativ qatomi xosil etmaydigan alohida qarama-qarshi
qo'yish, ya'ni ajratilgan oppozitsiya ham uchrashi mumkin. Masalan,
o'zbek tilida "x", "h" undoshlarining jarangli - jarangsizlikka ko'ra
korrelyativ qatori yo'q. CHunki ulaming jarangli ziddi yo'q.
Do'stlaringiz bilan baham: 
