Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

Nutq tovushlarining qanday aspektlari bor?
2. Nutq tovushlarining funktsional aspekti deganda nimani
tushunasiz?
3. Fonologiya nimani о 'rganadi? Fonetika bilan aloqasi qanday?
4. Fonema nima?
5. 
Peterburg va Moskva fonologik maktablarida fonema qanday
ajratiladi?
6. Fonema ottenkalari (PFM bo'yicha) va variantlari (Praga va
MFMbo'yicha) xaqida ma'lumot bering.
7. 
Fonema pozitsiyasi deganda nimani tushunasiz? Undosh
fonemalarningpozitsiyalari asosida pozitsiya turlarini ayting.
8. Fonema variantlari qanday turlarga bo'linadi?
9. Fonologik oppozitsiyalar deganda nimani tushunasiz va и
qanday tasnif qilinadi?
10. Fonemalar neytralizatsiyasi va uning shart-sharoiti haqida
58

---

ma'lumot bering.
ADABIYOTLAR
1. Begmatov E. O’zbek adabiy tilining mustaqillik davri rivojiga 
doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jumali. 2006 yil. 1 -son.
2. Jamolxonov X. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, “Talqin", 
2005 yil. 272 bet.
3. Trubetskoy N.S. Osnovi fonologii. М., 1960.
4. Zinder L.R. Obshaya fonetika. М., 1979.
5. Reformatskiy A.A. Iz istorii otechestvennoy fonologii. М., 
1970.
6. Reformatskiy A.A. Fonologicheskie etyudi. М., 1975.
7. Reshetov V.V. Uzbekskiy yazik. ch. 1. Vvedenie. T. 1959.
8. Baskakov N.A., Sodikov A. S„ Abduazizov A. A. Umumiy 
tilshunoslik. -Toshkent, 1979.
9. Hozirgi o'zbek adabiy tili. 1. Toshkent, 1961.
O'zbek tili fonemalarining farqlovchi belgilari
Fonemaning farqlovchi elementlarini ajratishda sistema nuqtai 
nazaridan yondashilsa, o'zaro ma'lum munosabatda bo'lgan, har qaysisi 
o'ziga xos xususiyatga ega bo'lgan elementlardan tashkil topuvchi bir 
bugunlik yoki makrosistema (T.PLomtev fikriga ko'ra, to'plam) o'zbek 
tilining barcha fonemalar sostavini o'z ichiga oladi.
Bir butunlik yoki makrosistema o'z ichida ayrim belgisi bilan 
umumiylikni hosil etgan va shu belgisi bilan boshqa shunday umiyliklardan 
farq qiladigan kichik butunliklardan mikrosistemalardan tashkil topadi. 
Masalan, undoshlar sistemasining o'zi, o'z navbatida, jarangsiz undoshlar 
va boshqalarga bo'linadi. SHunday qilib, bir butundan uning eng kichik
59

---

elementga qadar tasnif qilish jarayoni ulaming farqlovchi belgilari asosida 
olib boriladi. eng kichik elementlami butunliklarga kiritish jarayoni - 
sintezlash esa elementlar o'rtasidagi integral belgilarga asoslanadi. Butunni 
turli belgilarga tayangan holda mayda bo'laklarga bo'lish mumkin. Ma'lum 
bir belgiga asosan har qaysi bo'linish barcha elementlami o 'z ichiga olishi 
kerak. Masalan, o'zbek tilida undoshlaming jarangli-jarangsiz belgisiga 
ko'ra bo'linishi barcha undoshlami o'z ichiga olsa, paydo bo'lish o'miga 
ko'ra bo'linishi ham barcha undoshlami o'z ichiga olishi kerak.
Hozirgi o'zbek adabiy tili fonologik sistemasida so'z va morfema 
tarkibidagi shu sistemaga kiruvchi elemenlaming farqlovchi belgilarga 
ko'ra olti unli va yigirma to'rt undosh fonema ajratiladi.