Ўзбек дипломатияси тарихидан

Иброҳим Каримов. Зардуштийлик ҳақида ҳақиқат. “М улоқот",
№ 11-12, 1992. 26-27-бетлар.
18

---

М о в а р о у н н а қ р с а р ҳ ад л а р и д а ги х а л к д ар а с р л а р м о б а й н и д а
ад олатли м у н осаб атл ар, ватан ҳ и м о я с и , уни б ал о -қ а зо л ар д а н
асраш ғоялари н и аф со н ави й ш оҳ А ф росиёб н ом и б илан б о ғл и қ 
кўплаб р и воятл ард а р и во ж л ан ти р и б к ел д и лар, бу туш унчалар 
а срлар о ш а тоб ора сай қал т о п и б , т и н и қ л а ш и б борди. Тўғри, 
А ф росиёб н ом и би рги н а турк и й ри во ятл ар ва к е й и н р о қ унинг 
ёзма адабиётида ўз а к си н и то п и б қ о л м ай , б алки Э рон ш оири 
Ф и р д а в с и й н и н г “ Ш о ҳ н о м а ” с и д а, у н д а н к е й и н ф о р с ти л и д а 
б и ти л га н қато р та р и х и й а с ар л а р (м а с а л а н , “ Р авзат у с -с а ф о ” 
каби)да ҳам зи к р қ и л и н и б келинди. Ф о р с и й адабиётда А ф росиёб 
с и й м о с и м аъ лум с а б а б л а р га к ў р а с а л б и й т а р зд а б а қ о л а н и б
к е л и н га н б ў л са , ту р к и й т и л л и ё з м а м ан б а л а р д а у н и ҳ о ятд а 
у л у ғ л а н г а н и н и к ў р а м и з. М а с а л а н , М аҳм уд Қ о ш ғ а р и й н и н г
“Д е в о н и л угати т т у р к ” а с ар и д а А ф р о с и ё б А ф р и д у н н и н г Тур 
исм ли ўғл и н и н г набираси эк а н л и ги , зўр и н с о н и й хислатларга 
эга туркий баҳодир ш оҳ бўлганлиги тав си ф этилади. “ Бу турк 
б екл ари н д ан оти белгулик, тўнга алп эр эрд и , куги белгулик” , 
деб таъ ри ф л ай д и уни Қ ош ғарий. М уаллиф “тўн га” сўзига “ ботир, 
ш ер, баҳодир, ф и л н и ўлдирувчи э н г кучли ҳай вон ” деган изоҳ 
беради. Ш ун и н г учун эл оғзига туш ган бу қ а \р ам о н н и алп Эртўнга 
деб атайди. М уаллиф берган м аълум отларга қараганда, А ф росиёб 
д а в л а ти н и н г м ар к ази й ш аҳри “ ҳавоси яхш и Қ о ш ға р ” бўлган. 
Д евонда А ф росиёбга аталган тўртликларда у ақлли, д о н о ва моҳир 
ж а н гч и с и ф а т и д а т а ъ р и ф л а н и б , ж а н гл а р д а ги қ а ҳ р а м о н л и ги , 
душ м анларга зарба бериш даги м аҳорати, баҳодирлигига таҳсин 
ўқилади ва у н и н г ўлимига аф сус баён қ и л и н а д и 1.
Д и п л о м а ти я м и зн и н г ўзига хос ва у м ум и н сон и й қадриятларга 
м о н ан д та м о й и л л а р и б ую к т у р к и й о б и д а - “ Қ утадғу б и л и к ” 
( “ С аодатга йўлловчи б и л и м ” ) асарида ў зи н и н г ҳар том он л ам а 
т а в с и ф и н и т о п д и 2.
/. 
Маҳмуд Қошғарий. Туркий сўзлар девони (Девони луғатит турк),
таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов, I том. Ўзбекистон
ФА нашриёти, Т., 1960. 493-494-бетлар.
2. 
Юсуф Хос Ҳожиб. “Қутадғу билик ” ( Саодатга йўлловчи билим).
Нашрга тайёрловчи Қаюм Каримов. "Фан", Тошкент, 1971. Қаюм
Каримов бу қадимий туркий обидани ҳозирги замон тилига ўгириб, уни
кенг ўқувчилар оммасининг мулкига айлантиришда катта хизмат қилди.
Бу билан чегараланмасдан, у ушбу асарга батшланган кириш қисмида
уни атрофлича тадқиқ ҳам этган.
19

---

М аъ л ум к и , бу ё д го р л и к ту р к и й х ал қ л ар т а р и х и н и , и ж ти - 
м о и й -с и ё с и й т у з у м и н и ў р г а н и ш учун а ш ё в и й д а л и л л а р г а
н и \о я т д а бой б ўл и б, унда а х л о қ -о д о б , т а ъ л и м -т а р б и я , и лм - 
м аъриф ат, турли и ж ти м о и й таб ақал ар ўртасидаги м уносабат- 
м уом ала т а м о й и л л а р и ҳақи д а баҳс э т и л а д и , д а в л а т ни идора 
қилиш усуллари, ўз да ври ҳаёти қад ри ятл ари си л си л аси баён 
қилинади.
Бу асар XI асрда, қорахонийлар салтан ати н и н г ғоят ю ксак- 
л и к к а кўтарилган даврида яратилди. Бу давлат Ю қори Ч индан 
К аспий денгизи қирғоқларигача бўлган кагга сарҳадларда қарор 
топган бўлиб, у н и н г пойтахти Қ о ш ғар (Ў рдукент) саналарди. 
Бу даврд а ту р к и й қавм л ар о р аси д а и л м -м а ъ р и ф а т , м ад ан и ят 
ривож ланди, кўплаб и л м и й -ф ал саф и й асарлар яратилди. Бундай 
катта давлатни идора қилиш осон иш эмас эди. У ндаги халкдарни 
м а ъ н а в и й ж и п с л а ш т и р и ш , ҳ аёти й за р у р қ о н у н -қ о и д а л а р н и
ярати ш , б ош қарув услуби там ой и л лари н и иш лаб ч и қ и ш , атроф
элатлар, м ам лакатлар ва давлатлар б илан олиб б ори ли ш и зарур 
бўлган д и п л ом ати к алоқалар асоси н и яратиш иш и ҳал этилиш и 
ғоят муҳим бўлган вазиф алардан бирига айланди. А на шу ҳаётий 
та л а б н и н г и н ъ и к о си си ф а т и д а д авл атн и и дора қи л и ш усули, 
с и ё с а т и , қ о н у н - қ о и д а л а р и , ш у н и н г д е к , х а л қ н и н г р а с м -
о д атл ар и н и , а х л о қ та м о й и л л а р и н и ўзида м уж ассам лаш ти рган
“ Қутадғу б и л и к ” м айдонга келди.
“ Кугадгу б и л и к ” мундарижаси ўзига хос ҳолда тузил га н бўлиб, 
ундаги воқеа-ҳ о д и сал ар , орзу ти м со л и бўлган тўрт қаҳрам он: 
Кунтуғди (чиққан кун) - адолат, Ойтўлди (тўлган ой) - бахт ва 
давлат, Ўғдулмиш (ақлга тўлган) - акд, Ў зғурмиш (уйғонган) - 
қаноатлар ўртасидаги савол-ж авоб, м ун озарал ар тарзи д а баён 
этилади. Бу б а \с ас нос и да оддий халкдан торти б қ орахон и й л ар 
с ал тан ати н и н г о л и й ҳоким и - элиггача бўлган орал и кд аги барча 
т а б а қ а ра т о и ф а л а р н и н г а х л о қ , о д о б , х а т т и -ҳ а р а к а т , ў за р о
м у н о с а б а т ч е г а р а л а р и ҳ а қ и д а г и ф и к р -м у л о ҳ а з а л а р и ўртага 
т а ш л а н а д и ва бу с о ҳ а л а р г а о и д м у а м м о л а р н и н г е ч и м л а р и
тўғрисида сўз ю ритилади. П а н д -н ас и ҳ а т, та ъ л и м -та р б и я руҳи 
б и л а н с у г о р и л г а н у ш б у а с а р т у р к и й д а в л а т ч и л и к т а р и х и
тараққиёти да ўз таъсири ж иҳатидан эн г бую к чўққи ҳисобланади. 
У ўз за м о н д о ш л а р и ва к е й и н ги а вл о д л ар то м о н и д а н акд ва 
ҳи км ат чироги си ф ати д а эъ ти р о ф этилд и.
20

---

Ҳ и к м атл ар қом уси бўлган уш бу а с ар н и н г м уаллиф и Ю суф 
Б оласоғунда' таваллуд то п ган бўлиб, у ўз асар и н и э л л и к ёш ида 
китобат қи лган . А сар б и тгач , Ю суф Б ол асоғун и й уни Т овғачхон 
ҳузурига келтирад и. Бу тах м и н ан 1070 йилда сод и р бўлади. Хон 
уш бу бебаҳо а с а р м у ал л и ф и га ўз ўрд аси д а Хос Ҳ о ж и б л и к - 
э ш и к оғаси л а в о зи м и н и б ерад и . Ш у н и н г учун ҳам “ Қутадғу 
б и л и к ” а с а р и н и н г м у а л л и ф и н о м и Ю с у ф Х о с Ҳ о ж и б
Б ол асоғун и й д еб ю ри ти л ад и .
“ Қ утадғу б и л и к ” т е з о р а д а м аш ҳур б ўл и б кетад и . У н и н г 
ш уҳрати қ о р а х о н и й л а р с а р ҳ ад л а р и д а н ч и қ и б , у з о қ хор и ж и й
д а в л а тл а р гач а т а р қ а л а д и . У нга ч и н л и к л а р “ О д об у л -м у л у к ” , 
м о ч и н л и к л ар - “А м ин у л -м а м л а к а т", Ш а р қ э л и н и н г улуғлари 
- “ З и й н а т у л -у м а р о ” , э р о н л и к л а р - “ Ш о ҳ н о м а й и т у р к и й ” , 
б аъ зи л ар “ П а н д н о м ай и м улук” деб ном б е р ган л а р 2. Бу а с ар н и н г 
я н а б и р бую к ж иҳати ш у н д аки , унда ҳеч қай си халқ, эл ат ва 
қавм пастга у р и л м ай д и , б и л ъ акс унда б арчага ҳурм ат-эҳтиром
ва те н гл и к н азар и б и л ан қараш тарги б этилгандир.
Ҳ а ё тн и н г б о ш қ а соҳалари д а бўлганидек, “ Қутадгу б и л и к ”да 
д и п л о м а т и я с о ҳ а с и д а ш у н д а й ф и к р - м у л о ҳ а з а л а р б а ё н
э ти л га н к и , у л а р н и н г ҳар б и ри н а ф а қ а т ўз д авр и , б алки қозирги 
кун ам ал и ёти учун ҳам б еқ и ёс аҳам иятга эгадир. Ш у б илан 
б и рга, кўзга та ш л а н а д и га н муҳим т о м о н л а р и д а н б и р и ш уки, 
асарда қад им за м о н л а р д ан буён то м уаллиф яш аган давргача, 
я ъ н и XI асргач а бу соҳада ярати л ган ва ам ал қ и л и н и б кел и н ган
қ а д р и я т л а р ҳ ам ў з а к с и н и т о п г а н . Б у э с а т у р к и й (ў зб е к ) 
д и п л о м а т и я с и т а р и х и н и н г умум д а в л а тч и л и к т а р и х и м и зн и н г 
б и р қи см и си ф а т и д а у зл укси з д авом этган л и ги ва асрлар ош а 
б ой и б б о р ган л и ги д ан д а л о л а т беради.
Ю суф Х ос Ҳ ож и б ўз асари д а халкдар ва давлатлар орасидаги 
ях ш и м у н о с а б а т л а р н и ж о р и й э ти ш д а э л ч и л и к а л о қ а л а р и н и
и зч и л с у р а т д а а м а л г а о ш и р и б б о р и ш , б у м а с а л а г а б ў л ган
эъ ти б о р н и си р а с у с ай ти р м а с л и к д авл атч и ли к си ёсатида катта
/.