Ўзбек дипломатияси тарихидан

“Ю з курки чиройли бўлиш и керак ҳамда
бўйи (яъни қадди-қом ат и),
Келишган бўлса, қадди-қом ат и келиш ган
(киш и) одамлар орасида яхш и бўлaдu!,,2.
Ю суф Х ос Ҳ о ж и б ўз д а в л а т и н и н г в а к и л и с и ф а т и д а ўзга 
ю р т л а р г а ю б о р и л и ш г а л о й и қ т о п и л г а н к и м с а л а р а н а ш у 
х и с л а т л а р б и л а н б и р қ а т о р д а , д о н о ва ш и р и н с ў з , н о т и қ
б ўли ш лари ҳам кер ак, деб ҳисоблайди. У н и н г ёзиш ича:
“Тили ширин ҳам (да) кўнгли очиқ (бўлиш и) керак,
Сўзи ёқим ли ҳам (да) ж уда ақлли (бўлиш и)керак.
Тили ширин киш и ёқим ли бўлади,
Сўзи ёқим ли бўлса, кииш нинг иш (лар)и м анзур бўлади,
Сўзи юмиюқ, ш акардек ширин бўлса,
Ш ирин сўзга у л у ғ ҳам , к и чи к ҳам юмшайди.
Элчининг ииш м ут лоқ сўз(лар)дан иборат
(яъни сўзлар орқали битади),
Сўзи яхш и бўлса, (у) т илагини топади
 ’9.
У м ум ан ол га н д а, Ю суф Х ос Ҳ о ж и б д а ҳ о си б и л а н ю за га 
кел ган уш бу қо м у си й асард а а н а ш у тарзд а бун д ан қ ар и й б м и н г 
й ил олд ин турк и й д и п л о м а т и я н и н г ўзига хос қо н у н -қ о и д а л а р и
ч и зи б кўрсатилган. Ю қори д а таъ к и д л ан ган и д ек , бу борада уш бу 
асарда баён этилган ф и к р -м у л о ҳ азал ар б и рги н а м уаллиф яш аган 
д а в р н и н г г и н а м а ҳ с у л и б ў л м а с д а н , б а л к и у л а р г а т у р к и й
д и п л о м а ти я с и га хос м аъ навий х и сл атл ар н и н г м уаллиф яш аган 
за м о н га ч а ўтган н еча а с р л а р м о б а й н и д а р и в о ж л а н и б келган
/. 
Ўша асар, 425-бет.
2. Уша асар, 427-бет.
3. Ўша жойда.
23

---

я кун и си ф атида ҳам қаралм оғи л о зи м бўлади. Худди ш унингдек, 
“ Кугадгу б и л и к ”д а тавси ф л ан ган эл чи л и к ҳақидаги мулоҳазалар 
сўнгги асрлардаги ўзбек давлатчилиги д и п л о м а ти я с и н и н г янада 
таком иллаш уви учун \а м дастурилам ал вази ф аси н и ўтаб келди.
Бу вақтда д авл атч и л и к м асалаларига б аги ш л ан ган би ти кл ар 
ичида XI асрда ёзи л ган ян а б и р асар - “ С и ё с а т н о м а ” ҳам д и қ - 
қатга сазовордир. Д авлатни б ош қариш усуллари ва сир-асрорлари 
та в с и ф и д а н и б о р а т уш бу а с ар и л к ўрта а с р л а р д а М а р к а зи й
О с и ё д а ф а о л и я т к ў р с а т г а н қ у д р а т л и д а в л а т л а р д а н б и р и - 
С ал ж уқи й л ар ҳ у км рон л и ги га б аги ш лан ган . А раб хал и ф ал и ги - 
н и н г ож и зл ан и ш и натиж асида қад кўтарган туркий давлатлардан 
би ри — С алж уқийлар и м п ер и яси ўғуз турклари ёки туркм анларга 
н и сб ат берилади. Бу д авл ат Ўрта О с и ё н и н г гарби - ж анубий 
қи с м л а р и д а н С у р и я ва Ф а л а с т и н га ч а бўлган сар ҳ ад л ар н и ўз 
ичига олган. В.В. Б ар то л ьд н и н г т а ъ р и ф и ч а , и л к ўрта асрларда 
таш ки л топ ган туркий давл атл ар ичида сал ж у қи й л ар им п ери яси
мусулмон дунёсида э н г катта аҳам иятга мол и к д авл ат бўлган. 
Бу д авл ат ҳукм дорлари ер эгал и ги д а ш арқд а я н г и л и к бўлган 
“ и к т а ” т и зи м и н и ж о р и й э ти ш га н . “ С и ё с а т н о м а ” 
м уалли ф и
Н и зом ул мул к а н а ш у д а в л а т гу р к и р аган п ай тд а х у к м р о н л и к
қ и л га н су л то н л а р - А лп А р сл о н (10 6 3 -1 0 7 2 ) ва М а л и к ш оҳ 
(1072-1092) д аврларида ва зи р л и к л аво зи м и д а ф ао л и я т кўрсатган. 
У салж уқи й л ар д авл ати д а и с м о и л и й а с о си н л а р та р и қ а т и н и н г 
ёй и л и ш и га қарш и кураш ган. Ш у н и н г учун ҳам 1092 йилда ана 
ш у т а р и қ а т т а р а ф д о р л а р и т о м о н и д а н ў л д и р и л а д и . А й р и м
м а ъ л у м о т л а р г а қ а р а г а н д а , у н и н г к и т о б и м у а л л и ф в а ф о т и
туф айли там о м л ан м ай қол ган ва у X II аср б о ш л ари д а б ош қа 
б и р м уаллиф то м о н и д а н тў л д и р и л и б , б и р бутун асар ҳолига 
к е л т и р и л г а н . Ҳ ар ҳ о л д а ш а р қ ш у н о с л и к ф а н и д а уш бу ас ар
Н и зо м у л м у л к к а н и с б ат б е р и л и б к е л и н а д и . У ҳ а қ и қ а та н ҳам 
д а в л а т ч и л и к м у а м м о л а р и г а б а г и ш л а н г а н ўш а д а в р д а г и шу 
тахлитдаги б и ти к л а р ичида ўз м азм уни ва а н и қ м асал ал арн и
ўртага таш л аган ли ги б и л ан аж ралиб туради. Бу асар и л к ўрта 
а с р л а р н и н г м уҳим ё з м а м а н б а л а р и қ а т о р и д а кўп т и л л а р га
тарж и м а қи л и н ган . У н и н г асл и ф орс ти л и д а б итилган.
Э л л и к бир бобдан иборат уш бу асарда д авл атн и б о ш қар и ш
б илан б о ғл и қ жуда муҳим м асалалар ўртага таш л ан ган . У нда 
ҳ у к м д о р н и н г а д о л а т ю за с и д а н о л и б б о р и ш и л о з и м б ўл ган
си ёсати м езон л ари д ан то р ти б , қо зи , раи с, хатиб, м ухтасиблар,
24

---

ҳатто х и зм а т к о р л а р ва ч о п а р л а р н и н г в а зи ф а л а р и хусусида, 
харбий кучларга м уносабат, ҳукмдор хизматидагиларни инъом- 
л аш , р у т б а л а р н и н г аҳ ам и яти ва б о ш қ а л а р ҳақида эъ ти б о р га 
м оли к ф и к р -м у л о ҳ азал ар б аён э ти л га н . Ўз а с ар и н и н г махсус 
б и р б о б и н и Н и зо м у л м у л к э л ч и л и к б о р д и -к е л д и л а р и , яън и
д авлатнинг таш қи м уносабатларини таш ки л этиш масалаларига 
багиш лаган. Бу боб “ Э лчилар ва уларн и н г хизматлари ҳақида” 
деб ном ланган. М уаллиф эл ч и л и к алоқаларига ҳамма вақт кагга 
аҳам ият бериш л ози м л и ги н и , та ш қ и сиёсат қар бир д авлатн и н г 
д и қ қ а т м а р к а з и д а б ў л и ш и н и а л о ҳ и д а т а ъ к и д л а й д и . У н и н г
ё зи ш и ч а , бу соқада э р и ш и л га н ютук,лар м ам л ак ат қудратини 
м у с т а ҳ к а м л а й д и , ҳ у к м д о р о б р ў - э ъ т и б о р и н и ю к с а к л и к к а
кўтаради, йўл қўйилган хатолар эса кутилмаган салбий оқи б ат- 
ларга олиб келади. “ Ҳ укм дорлар, - деб ёзади Н изом улм улк, - 
б и р-б и рлари га нисбатан катга ҳурматда бўлиб келганлар, э л ч и ­
л а р н и эъзозлаганлар, бу у л ар н и н г м артабалари ва эътиборлари- 
н и н г о ш и ш и га им кон яратган. Ҳ атто ўзаро д уш м ан л и к зоҳир 
б ў л га н п а й т л а р д а ҳам э л ч и л а р г а н и с б а т а н о д а тд аги ях ш и
муомалада бўлинган, чунки тескар и си ном аъ қулдир1” .
М уаллиф ўз ки то б и н и н г э л ч и л и к м уносабатлари га б а ги ш л а н ­
ган уш бу б о б и д а шу м асал ага о и д ж уда кўп та ф с и л о т л ар н и , 
ҳатто хор и ж д ан кел ган э л ч и л а р н и қабул қ и л га н и д а ўзи йўл 
қўйган х ато -к ам ч и л и к л ар н и ва у н и н г о қ и б атл ар и н и тав си ф л аб , 
ҳ у к м д о р л а р га , у м у м а н , бу с о ҳ а х и зм а т и г а та а л л у қ л и б а р ч а
вази ф адорл арга таш қи ал о қ а л а р б и л ан б о ғл и қ ҳар бир воқеага 
ғоят э ҳ ти ётк о р л и к ва с и н ч к о в л и к б и л ан ён д аш и ш л о зи м л и ги н и
у хти рад и . Ш у б илан бирга, у х о р и ж и й д авлатларга элчи с и ф а ­
ти д а ю бори л и ш га м ўлж алланган к и ш и л а р қандай хусусиятларга 
э г а б ў л и ш и н и ҳам б и р м а - б и р к ў р с а т и ш г а ҳ а р а к а т қ и л а д и . 
“ Э л ч и л и к к а л о й и қ кўри л ган к и м с а , - д еб ёзади м у ал л и ф , - 
д авл атп ан о ҳ хи зм ати д аги лард ан та н л а н м о ғи л о зи м . У даврада 
б ў ш а н г ва т о р т и н ч о қ б ў л м а с л и ги , а м м о ҳаддан зи ёд сергап
ҳам бўлм аслиги керак. А й н и вақтд а у кўп саёҳат қи л ган , ҳар 
б и р илм соҳасидан маълум д ар аж ад а хабардор, хотира қуввати 
кучли, эҳтиёткор, ўз қад ри н и б и лувч и ва кўркам кўри н и ш л и