Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7 жилд.
Тошкент, «Ўзбекистон», 1999. 132-бет
2. Ўша асар, 149-бет.

---

ўти л га н , бу м авзуга а т а й л а б э ъ т и б о р
б е р и л м а га н . Б ундан 
кўзланган мақсад маълум, албатта.
А на шу т а р и х и й м у а м м о ю за с и д а н ж и д д и й и з л а н и ш г а
ки ри ш и ш , ўтмишда бу ерда пайдо бўлган давлатларнинг таш қи 
алоқалари ҳақида маълумотлар тўплаш , д иплом атик ёзиш м алар- 
ни ж ам лаш ҳозирги тари хн ави сл и ги м и з олдида турган муҳим 
ва долзарб вазиф алардан биридир.
Бу ерда ш уни алоқида таъкидлаш ж ои зки , б и зн и н г тарихим из­
да юз берган бу соҳадаги воқеликларни тиклаш , уларни илмий 
ўрганиб, ҳалқйм изнинг м аънавий мулкига айлантириш нафақат 
катта м еҳнат ва касб м аҳ о р а ти н и , б алки б и р неча хориж ий 
тилларни мукаммал би ли ш н и ҳам тақозо этади. Чунки ўтмишга 
бағиш ланган ва бизгача етиб келган асарларнинг катгагина қисми 
араб тилида битилган. Сўнгги бир неча аср м обайнида д и п л ом а­
ти к ёзи ш м ал ар ўш а вақтлардаги таом и л га кўра ф о р с тилида 
ам ал га о ш и р и л и б к е л и н га н . Б у н и н г усти га, х о н л и к л а р н и н г
архивлари бизгача тўла етиб келмаган, улар бу ерда юз берган 
сиёсий воқеалар туф айли тал он -торож қилиб ю борилган. Аммо 
д и п л о м а т и к ё з и ш м а л а р н и н г к ў п ч и л и ги қ ў ш н и д а в л а тл а р -
хориж ий Ш а р қ архивларида сак^ан и б қолган ва ўша м ам лакат- 
ларда эълон қилинган тўплам ларда келтирилган.
Кун сайин мустақил Ў збеки стон н и н г таш қи алоқалари кенг 
қулоч ёймокда. Республикам из Б ирлаш ган М иллатлар Т аш ки л о- 
ти н и н г тен г ҳуқуқли аъзоси. И ст-Р и вер қирғоғидаги муҳташам 
б и н о п е ш то қ и д а ж аҳон д аги м устақи л д авл атл ар б а й р о қ л ар и
қаторида Ў збекистон байроғи ҳам ҳилпираб турибди. М ам лака­
т и м и з қ а то р нуф узли х а л қ а р о т а ш к и л о т ва у ю ш м а л а р н и н г 
эътиборли иш тирокчиси си ф ати да ф ао л и ят кўрсатиб келмокда. 
М устақи л л и к эъл он қ и л и н га н и д ан буён ўтган тарихан қисқа 
м уддат ичида Ў збекистон Р е с п у б л и к ас и н и ж аҳондаги 160 та 
давлат тан олди ва ш улардан 120 таси билан д и п л ом ати к муноса- 
батлар ўрнатилди. Т аш қи сиёсатим издаги ана шу улкан ўзгариш - 
л ар ўз навбатида д и п л о м а т л а р и м и зн и н г я н г и -я н г и авлодини 
тарбиялаб ети ш ти ри ш н и тақо зо этади. Ҳ озирда м ам лакатимизда 
махсус Ж аҳон иқтисодиёти ва диплом атия университети бу соҳада 
яхш и ф аол и ят кўрсатмокда. Бўлаж ак д иплом атларим из, умуман, 
ватаним из тарихини ўрганувчилар у н и н г д и п л ом ати я тарихидан 
ҳам яхш и хабардор б ўли ш лари л о зи м бўлади. Б ун и н г учун эса 
м утахассисларим из “ Ў збек д и п л о м а ти я с и тар и х и ” ни ярати ш - 
лари керак.
А м м о илк бор бу соҳада д астлабки м анбалар асосида д и п л о м а ­
9

---

ти я та р и х и м и зн и н г турли қ и р р ал ар и н и и л м и й ж иҳатдан ё р и ­
ти ш га қаратилган ҳамда давл атл араро ё зи ш м ал ар н а м у н ал ар и н и
ўзида м уж ассам лаш тирган бир неча асарл ар т а й ё р л а н и ш и л о зи м
бўлади. “ Ў збек д и п л о м а ти я с и тари хи д ан (қад и м ги д авр л ар д ан
XIX а с р н и н г II я р м и гач а )” тў п л а м -м о н о гр а ф и я с и а н а ш ундай 
ки то б л ар д ан б и ри си ф ати д а тай ёрл ан ди .
У н и вуж удга к е л т и р и ш д а д а с т л а б М а р к а з и й О с и ё б и л а н
х о р и ж и й м а м л а к а т л а р н и н г э л ч и л и к ва д и п л о м а т и к ё з и ш м а - 
л а р и н и ўзида акс эттирган м аж муалар, чет элларда ва ю ртим изда 
чоп этил тан асарлар ан и к д ан д и ва уларга таян ган ҳолда, у н и н г 
и л м и й т а \л и л и й ҳам да и л о ва қ и с м и т а й ё р л а н д и . Бу м авзута 
ал о қ а д о р м атери ал л ар а с о са н қуйидаги турдаги м ан б ал ар д ан
тўпланди:
1) 
Қ ў л ёзм ал ар м аж м уал ари д а м авж уд д астл аб к и м ан б ал ар. 
У лар араб, ф орс ва турк и й тиллард а б и ти л ган бўлиб, бу турдаги 
м а н б а л а р т а р к и б и д а ў р та а с р л а р г а о и д н о ё б м а т е р и а л л а р , 
ж ум лад ан , У рта О сиё ҳудудларида ф ао л и я т кўрсатган давл атл ар 
б о ш л и м а р и н и н г б о ш қ а м а м л а к а т л а р ҳ у к м д о р л а р и б и л а н
ёзи ш м а л а р и ўз а к с и н и топ ган . У ларда м авж уд бўлган а н а шу 
т а р зд а г и м а ъ л у м о т л а р ҳ а қ и д а та с а в в у р ҳ о с и л қ и л и ш у ч у н , 
м асал ан , X V -X VIII асрларга о и д ё зи ш м ал ар , ж ум ладан, У зб ек и - 
стон Р есп уб ли каси Ф а н л ар а к ад ем и яси Абу Р айҳон Б ерун и й
н о м и д а ги Ш а р қ ш у н о с л и к и н сти ту ти қ ў л ёзм ал ар х а зи н а с и д а
с а қ л а н а ё т г а н қў л ё зм а тў п л а м л а р га к и р и т и л г а н Б ухоро х он и
А б дуллахоннинг Ҳ и н д и сто н подш оҳи А кбарш оҳга ёзган м ак ­
тублари, А к б арш оҳн и н г “ А бдуллахон Ў збекка б и р л и к н и куч ай ­
тирувчи м актуб и ” , А бдулазиз М уҳамм ад Б аҳ о д и р н и н г Х и н д и - 
стон подш оқлари Ш оҳ Ж аҳон ва Ш оҳ А врангзебга м актублари 
Хамда “А м и р Ҳ ай д ар м ак туб лари ” н ом ли қўлёзм а м ан б ал ар и н и
кўрсатиш м ум кин.
У ларда Бухоро ҳ у км дорл ари н и н г қатор хориж ий д авл атл ар - 
Э рон , А ф ғо н и сто н , Ҳ и н д и сто н , Т у р ки я, Россия каб и м ам ла- 
катларга ёзган м актублари, ю борган элчи л ари га берган т о п ш и - 
р и қ ва вазиф алари ўз а к си н и топган.
М азкур ёзи ш м ал ар д а асосан “улуғ аж додлардан м ерос қо л - 
г а н ” якж и ҳ атл и к м ун осаб атларини давом этти ри б, м актублар 
ва со вғал ар ю б о р и б туриш и стакл ар и , ўзаро э л ч и л и к
ҳамда 
д и п л о м а ти к а л о қ а л а р н и н г турли қ и ррал ари ёритилади.
Ш у н и н гд ек , қатор қўлёзм аларда (м асал ан , М ун и с, О гаҳий 
ва Б а ё н и й н и н г “ Х ива с о л н о м а л а р и ” ном и б илан и л м и й ж ам о- 
а т ч и л и к к а маълум бўлган тар и х и й ас ар л а р и ёк и XVII асрда
10

---

б и ти л ган Хож а С а м а н д а р Т е р м и з и й н и н г “Д астур у л -м у л у к " 
а с ар и к а б и ) ўзб ек д и п л о м а т и я с и н и н г ўзига хос у с л у б л а р и , 
э л ч и л а р га оид а со си й тал аб л ар , улар зи м м а с и га ю к лати лган
вазифалар ҳақида а н и қ ва равшан ф икрлар баён этилганки, бундай 
маълумотлар дипломатия тарихим изнинг назарий масалаларини 
и л м и й
тад қи қ эти шла 
р о я т
муҳим аҳамият касб этади.
2) Д а в л а т а р х и в л а р и д а с а қ л а н и б қ о л г а н ҳ у ж ж а т л а р . By 
хилдаги м атер и ал л ар н и н г асоси й қи см и Россия таш қи иш лар 
в а зи р л и ги н и н г хориж ий ал оқалар тарихига оид ҳуж ж атларини 
ўз ичига олган тўплам лар си л си л аси д а уз ак си н и топ ган . С С С Р
тарқалгунга қадар чоп этилган бу китобларда Россия и м п ер и я - 
с и н и н г Ўрта О си ё д авлатлари б и л ан о л и б борган а л о қ а л а р и
ҳам м аълум та р зд а ўз а к с и н и то п га н . У ларда, ж у м л ад ан , бу 
ердаги д авл атл ар д ан ю б ори л ган э л ч и л и к л а р н и н г м актублари 
ф а к с и м и л е с и ҳам қ и с м а н э ъ л о н қ и л и н г а н . Б у н д а й а р х и в
м а т е р и а л л а р и н и н г қ и й м а т и ш у н д а к и , у л а р н и н г а н ч а г и н а
қи см и б и зд а сақ л ан и б қ ол м аган , чунки давлат ар х и вл ар и н и н г 
турли сабабларга кўра ўз вақтида ғорат қи л и н ган л и ги туф айли 
улар й ўқ бўлиб кетган, м авж уд ларини эса ан а шу м анбалардаги 
н у с х а л а р б и л а н қ и ё с л а ш н а т и ж а с и д а к ў п г и н а ч а л к а ш
м а с а л а л а р н и а н и қ л а ш и м к о н и т у ғ и л а д и . У н д а н т а ш қ а р и , 
У збеки стон Д ав лат тарих архивида О ренбург вилояти тарихи 
архиви м атери аллари м и к р о ф и л ьм л ар и сақл ан ад и . Бу м ате р и ал ­
лар Т у р ки сто н Россия то м о н и д ан б оси б олингунга қадар бўлган 
давр ичида х о н л и к л ар таш қи си ёсати ҳақида жуда қи м м атл и
м аълум отларни ўзида м уж ассам лаш тирган.
А рхив м атер и ал л ар и н и н г ўзи н од ир тарихий м анба эк а н л и ги - 
ни таъ ки д лаш б и л ан бирга ул арн и , ю қорида э с л а т и л га н и д е к , 
қўлёзм а м ан б ал ар б илан қиёсий ўр ган и ш , а й н и қ с а , м уҳим дир. 
Б у н д а й т а р з д а г и м у қ о я с а а н а ш у г у р у ҳ м а н б а л а р д а г и
м аъ л у м о тлар н и ў заро тў л д и р и б ги н а қ о л м ай , б алки х о л и с о н а
ҳ а қ и қ а тн и а н и қ л а ш га хи зм ат қ и л а д и , тари хи й ад аб и ётл ар ва 
тад қ и қ о тл ар д а ж о й л аш и б қолган б и р қатор н о а н и ^ и к л а р ва 
нотўғри хулосаларни б артараф эти ш и м к о н и ни беради.
3) Х о ри ж и й м ам лакатларда чоп этилган м атериаллар. Б унга 
А Қ Ш , А н г л и я , Ҳ и н д и с т о н , Т у р к и я ва Э р о н д а б о с и л га н ва 
мавзуга б евоси та ал оқадор асар л ар турку ми киради. М асал ан , 
Э. О л в о р т н и н г А Қ Ш д а чоп қ и л и н г а н ‘‘Ў зб е к л а р ” м о н о г р а - 
ф и я с и д а “ Ў збек д и п л о м а т и я с и ” ҳақи д а а н ч а -м у н ч а ф и к р л а р
б аён э т и л г а н б ў л с а , х о р и ж и й ш а р қ м а м л а к а т л а р и д а э ъ л о н
қ и л и н ган қатор и лм ий тўплам ларга Ўрта О с и ё н и н г б у д авл атл ар
И

---

б илан ол и б б орган ал о қал ар и , турли д аврлардаги ё зи ш м ал ар и
ҳақида қ и м м атл и м аълум отлар кири ти лган . Бу м атериаллар шу 
д а в л а т л а р н и н г а р х и в л а р и д а с а қ л а н и б қ о л га н м а ъ л у м о т л а р
асосид а б аён этилган.
М аълум ки, ўзбек д авл атч и ли ги тари хи н и т а д қ и қ эт и ш н и н г 
н а за р и й т а м о й и л л а р и П р е з и д е н т и м и з И сл ом А б д у ган и еви ч
К а р и м о в н и н г “Т ари хи й х оти раси з келаж ак й ўқ” асари д а тўла- 
тўкис ўз и ф о д а с и н и топ ган . Б ундан уч м и н г йил ил гари Аму 
ва С и р ҳ а в за л а р и д а п а й д о б ў л ган , су ғо р м а д е ҳ қ о н ч и л и к ва 
ч о р вач и л и к асоси д а вужудга келган д астл аб ки д авл ат ую ш м ала- 
ридан ҳози ргача д авом этган д авл атч и л и к ж араён и ўзига хос 
тад ри ж и й характерга эга эк ан л и ги га а со сл ан и ш , четдан бўлган 
барча ҳужумлар унга у ёки бу тарзд а таъ си р кўрсатган бўлса- 
д а , а м м о а с л м о ҳ и я т и н и т у б д а н ў з г а р т и р а о л м а г а н л и г и , 
атр о ф д ан кел ган х а л қ л а р н и н г бу ерд аги а с о си й туб аҳол и га 
қ ўш и л и б , у н и н г ти л и ва м ад ан и яти га с и н ги б к е тга н л и ги , бу 
м и н та қ а д а қад кўтарган д а в л а тл а р қар вақт м устақи л та ш қ и
си ёсат ю ри ти ш га ҳаракат қи л и б кел ган ли ги , м устақил д авл ат- 
н и н г асоси й атри б ута - д и п л о м а ти я соҳасида ўзига хос йўл- 
й ў р и қ ва а н ъ а н а л а р вуж уд га к е л г а н л и г и к а б и т а м о й и л л а р
тад қи қо тч и л ар д и қ қ а т м арк ази д а бўлди. Ш ун и н гд ек, и зл а н и ш - 
л ар ж араён и да ай ри м м атери ал л ар - хатлар, д и п л о м а ти к ё з и ш ­
м алар, турли воқеаларга о и д лавҳал арн и қи ёси й ўрганиш га ҳара- 
кат қи л и н д и . А йни вақтда, б аъзи б и р хори ж и й адабиётларда 
мавжуд бўлган нотўғри қар аш л ар , ўтм иш да Т уркистон сарҳад- 
лари да қад кўтарган давлатлар ва улар ю ритган та ш қ и ал оқалар 
аҳам и яти н и атайлаб бузиб тал қи н эти ш , уларни сохталаш ти ри ш
каб и қ а р а ш л а р га и ш о н ч л и д а л и л л а р а с о с и д а к е с к и н за р б а
б е р и ш г а а л о ҳ и д а э ъ т и б о р б е р и л д и . Т а д қ и қ о т н и н г а с о с и й
ёндаш ув тарзи д и п л о м ати ям и з тари хи н и н г д олзарб қ и ррал ари н и
ё р и т и ш д а м и л л и й м а ъ н а в и я т и м и з н у қтаи н а за р и га т а я н г а н
ҳолда иш кўриш га асосланди.
Т ад қи қотд а х рон ол оги к н у қ таи -н азар и д ан , ю қорида таъ ки д - 
л а н г а н и д е к , қ а д и м з а м о н л а р д а н т о X IX а с р н и н г и к к и н ч и
я рм и гач а бўлган д авр ичида ю рти м и з таш қи ал оқалари д а рўй 
берган воқеалар ю засидан ф и кр -м у л о ҳ азал ар баён этилган. Бу 
у зо қ вақт м обайнида Ўрта О сиё сарҳадларида кўплаб давлатлар 
т а р и х с а ҳ н а с и д а ф а о л и я т к ў р с а т и б ўтган ва у м у м и н с о н и й
қадриятлар тараққи ёти да чуқур из қолдирган. У ларнинг ҳарбири 
ю ритган та ш қ и д и п л о м а ти к а л о қ а л а р н и н г ўзи махсус и лм ий 
и зд ан и ю объекти бўлиш и м ум кин. Бу ерда д и п л о м ати я тарихи-
12

---

м и зн и н г ан а шу давр ичидаги ф а қ а т айрим муҳим м уам молари 
т а д қ и қ э т и л и б , улар ҳ а қ и д а та р и х и й о ч ер к л а р яр а ти л д и ва 
лавҳалар илова қи л и н д и . Б арча тари хи й о ч ер к л а р н и н г ягона 
мавзуга б аги ш лан ган л и ги ва маълум тарзда тадриж ий ҳолда 
б и р -б и р и н и тўлдириб б орган ли ги тад қи қотга тў п л ам -м он огра- 
ф ия тусини берди. У н и н г XIX аср н и н г и кки н ч и ярм игача бўлган ' 
д а в р б и л а н ч е к л а н г а н л и г и хусуси да ш уни а й ти ш к е р а к к и , 
Т у р к и с т о н н и н г Р о с с и я м у ст а м л а к а си га а й л а н и ш и б и л ан бу 
қ а д и м и й ўл ка м у стақ и л т а ш қ и с и ё с а т ю ри ти ш и м к о н и д а н
маҳрум этиб қўйилди ва бу ҳол ан а ш у соҳада юз берган айрим
ж ўзъ ий атри б утл ард ан қ атъ и й н а за р , Ў зб еки сто н м у стақ и л - 
л и к н и қўлга киритган вақтгача д авом эти б келди.
* * *
К и то б н и н г м уқаддим а, хулоса, «Ў збек эл ч и л и к ал о қ ал ар и - 
н и н г тарихий илдизлари», «Амир Т ем ур диплом атияси», «Ҳ оф из 
М уҳамм ад Ф о зи л х о н н и н г Бухоро м и сси яси », «Хоразм тари хн а- 
в и с л и ги д а Х и ва х о н л и г и т а ш қ и с и ё с а т и » , « Л о л а б о ш и н и н г
Х оразм саф ари », «Элчига ўлим йўқ» таом и ли нега бузилди?», 
«П оручик С убхонқулов м и сси яси » бўлим лари Б.С. М ан н он ов, 
«Ўрта О с и ё н и н г араб и сти лоси араф аси даги д и п л о м ати к ал о қ а- 
лари» - Б.С. М а н н о н о в ва М . И сҳоқов, «М ўғиллар истилоси 
араф асидаги д и п л о м ати к ал оқалар тарихидан» - Ж . Ҳ азратқулов, 
«Тем урийлар д и п л ом ати яси » - С .Ғ ул ом ов, «Б обурийлар д аврида 
Ҳ и н д и стон ва Т у р ки сто н ал оқалари » - Б .О бидов, «С аф ар н о - 
м айи Бухоро»да Э р о н -Б у х о р о э л ч и л и к ал оқалари », «Бухоро- 
Э рон д и п л о м а ти к ал оқалари га о и д А м и р Ҳ айдар м актублари», 
«Амир Ҳ айдар даврида Б ух о р о -Р о сси я д и п л ом ати я алоқаларига 
ои д м аълумотлар», «Ўрта О си ё д авлатлари саройларида эл ч и - 
л а р н и қабул қ и л и ш м а р о с и м л а р и » о ч е р к л а р и - Д .В а л и е в а
том он и д ан ёзилган. Т а д қ и қ о тн и н г «Ю рти м и з д и п л о м ати яси га 
о и д л а в ҳ а л а р » д е б а т а л г а н и к к и н ч и қ и с м и м а т е р и а л л а р и
Б .С .М а н н о н о в ва Д .В али евал ар то м о н и д ан ж ам ланган.
М у а л л и ф л ар гуруҳи уш бу к и т о б н и т а й ё р л а ш д а кўрсатган
ёрдам лари ва қим м атли м аслаҳатлари учун Ж аҳон иқтисодиёти 
ва д и п л о м а т и я у н и в е р с и те т и р а ҳ б а р и я т и , ш у н и н гд е к , тари х 
ф ан л а р и д о к то р л ар и - А. Ў р и н б о е в ва Р. Ф а р м о н о в л ар га ўз 
м и н н атд о р ч и л и ги н и изҳор қилади.
13

---