Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ў зликни англаш т арихни
бшшшдан бошланади
И. А. Каримов
М У Қ А Д Д И М А
М ар к ази й О сиё х а л қ л ар и , ж ум лад ан , ўзбек Хсшқи ў зи н и н г 
жуда бой ва қад и м и й тарихига эга. Бу ўл ка и н со н м аданияти 
д астлабки куртак отган сарзам и н лардан би ри саналади. У бутун 
тарих давом и да ум ум баш арий қад р и ятл ар н и н г таком иллаш увига 
салм окд и ҳисса қўш иб келган. Бу ҳол ан а шу сарҳадларда м и н г 
й иллар давом ида қад кўтарган ва тарих тақ о зо си га кўра б и ри н - 
кетин ф ао л и ят кўрсатиб ўтган ўнлаб д авл атл ар н и н г серқи рра ва 
м азм ундор таж рибасида ҳам яққо л кўзга та ш л а н и б туради.
А ф с у с к и , ш у п а й тга ч а ю р т и м и з ў т м и ш и д а ги д а в л а т ч и л и к
т а р и х и н и ўр ган и ш га, у н и н г т а ж р и б а л ар и н и и л м и й ж иҳатдан 
у м у м л а ш ти р и ш га к а м э ъ ти б о р б ери б к е л и н д и . М у стақ и л л и к
ш ар о и ти д а бу б о р ад а ҳам катта и м к о н и я т л а р туғилди. Э н д и
воқ еал ар га б о й т а р и х и м и зн и ҳар та р а ф л а м а о б ъ е к т и в т а \л и л
э ти ш , советлар д авр и д а у н и н г атайлаб бузи л ган ё к и унутилган 
с а ҳ и ф а л а р и н и т и к л а ш г а к и р и ш а ё т и б м и з . А м м о б у с о ҳ а д а
м утахассислар олдида қали катта м уам м олар кўн д ал ан г турибди.
1998 й и л 26 и ю н д а Р е с п у б л и к а м и з П р е з и д е н т и И с л о м
К а р и м о в б и р гуруҳ тарихчи о л и м л ар , ад и бл ар ва ж урналистлар 
б и л а н ў т к а з г а н с у ҳ б а т л а р и д а В а т а н и м и з т а р и х и н и бутун
б о р л и г и ч а т и к л а ш , у н и н г н у р л и с а ҳ и ф а л а р и н и о д и л о н а
ёр и ти ш га қаратилган қатор вази ф ал ар н и м ай д он га таш ладилар. 
Бу соҳада у к и ш и кўтарган чуқур н азар и й м уам м олар ва уларга 
ё н д аш и ш та м о й и л л ар и а н а шу суҳбатдан к е й и н эъл он қи л и н ган
“ Т а р и х и й х о т и р а с и з к е л а ж а к й ў қ ” а с а р и д а ў з и н и н г ҳар 
то м о н л а м а и ф о д а с и н и топд и. Бу асар^ тар и х ч и м утахассислар 
учун б еқ и ёс қўл л ан м а бўлди. “ Ҳ ози р Ў зб ски сто н д еб аталувчи 
ҳудуд, - д е б т а ъ к и д л а й д и И .А . К а р и м о в , - я ъ н и б и з н и н г
В атан и м и з н а ф а қ а т Ш а р қ , б ал к и ум ум ж аҳон ц и в и л и за ц и я с и
б е ш и к л ар и д а н би ри б ўл ган и н и бутун ж аҳон тан олм оқца. Бу 
қ а д и м и й ва т а б а р р у к т у п р о қ д а н б у ю к а л л о м а л а р , ф о з и л у
ф узал ол ар, оли м у улам олар, си ёсатчи л ар, с а р к ар д ал ар ети ш и б
7

---

ч и қ қ а н . Д и н и й ва д у н ё в и й и л м л а р н и н г а с о сл а р и м ана шу 
зам инда яратилган, сайқал то п ган ” 1. Ана шу кўп м инг йиллик 
тарихни ҳаққон и й т а д қ и қ эти ш , уни хал қи м и зн и н г м аънавий 
мулкига ай л ан ти ри ш бугунги кундаги ғоят муҳим ва д олзарб 
вазиф алардан бири эк ан л и ги га урғу бериб, И.А. К ари м ов бу 
м асаланинг улкан аҳам иятини қуйидаги таъсирли сўзлар билан 
таъриф лаган эди: “ М одом ики, ўз тарихини билган, ундан руҳий 
қ у в ват о л а д и га н х а л қ н и е н г и б б ў л м а с э к а н , б и з ҳ а қ қ о н и й
тарихим изни ти к лаш и м и з, хал қи м и зн и , м иллатим изни ана шу 
тарих билан қуроллан ти ри ш и м и з зарур. Т арих билан қуроллан- 
тириш , ян а бир бор қуроллантириш зарур” 2.
М а ъ л у м к и , х а л қ и м и з уч м и н г й и л д а н о р т и қ р о қ д а в р н и
қам раб олган ўз д авл атч и л и к тарихига эга э к а н , у ана шу узоқ 
вақт давом и да б о ш қ а халкдар ва давл атл ар б илан узвий алоқада 
бўлиб келган. А м м о шу пайтгача тарихим изда ф ао л и ят кўрсатган 
д а в л а т л а р н и н г х о р и ж и й м ам л ак ат л ар б и л ан бу борада о л и б
борган м уносабатлари ҳақида етарли м аълумотлар ж ам ланм аган.
В а ҳ о л а н к и , бутун д у н ё д а (а л б а т т а , бу ерд а р и в о ж л а н га н
м ам лакатлар ҳақида сўз кетаётибди) жуда кўп давлатларда бу 
масалага ҳамиш а кагга эътибор бериб келинган. Ғарб мамлакатлари 
тарихидаги таш қи сиёсат ва д иплом атик алоқалар масалаларига 
кўплаб асарлар, силсилавий наш рлар бағиш ланганлиги кўпчиликка 
маълум. Сўнгги*йилларда қатор хорижий Ш а р қ давлатларида ҳам 
бунга алоҳида аҳамият берилаётганлиги кўзга таш ланади. М асалан, 
Т уркия, Эрон ва Ҳ индистон каби м ам лакатлар таш қи м уноса­
батлари тарихига бағиш ланган қатор м о н о ф аф и ял ар , ҳужжатлар 
тўплам ларининг б и р и н -к ети н пайдо бўлаётганлиги ф икрим изга 
дал ил бўла олади.
С о б и қ С С С Р д а ҳам бу м асала ю заси д ан катта и ш л ар ам алга 
о ш и р и л г а н э д и . Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р в а з и р л и г и а р х и в и
ҳуж ж атлари ж а м л ан ган тў п л ам л ар с и л си л а с и эъл он қи л и н д и , 
“Д и п л о м а ти к л у гат” ва 3 ж и л д л и “Д и п л о м а ти я та р и х и ” каби 
асарл ар қ ай та-қай та н аш р этилди. А м м о кўп ж илдли “Д и п л о м а ­
т и я т а р и х и ” д а Р о с с и я с а р ҳ а д л а р и д а г и ҳ а р б и р к н я з л и к
д и п л о м а ти яс и тарихига алоҳида э ъ ти б о р б ери лган и ҳолда, Ўрта 
О с и ё з а м и н и д а г и д а в л а т л а р д и п л о м а т и я с и т а р и х и ч ет л аб