Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Қўлёзма, “Муншаот ва маншурот”. Узбекистан Республикаси
Фанлар академияси Шарқшунослик институты қўлёзмалар хазинаси,
инв. № 302.
2. Тарихи манозили Бухоро, 17-бет.
127

---

ном аларга ж авоб кутиб Бухорода у зо қ туриб қоладилар. “Тарихи 
м ан ози л и Бухоро”да келтирилган м аълум отларга қараганда, бу 
ерда \а м улар, Хулмда бўлганидек, хон л и к ҳаёти б илан я қ и н д ан
тан и ш и ш га ҳаракат қилад илар. Н атиж ада Б ухоронинг и чки ва 
т а ш қ и с и ё с а т и , у н и н г и қ т и с о д и й ва қ а р б и й ҳ о л а ти ҳ а қ и д а
б и р м у н ч а ф и к р - м у л о ҳ а з а л а р ҳ а м д а т у р л и м а ъ л у м о т л а р н и
тўплаш га м уяссар бўладилар. М асалан, Бухоро хон л и ги н и н г ўш а 
даврдаги ҳарбий қуввати тўғр и си д а Ф о зи л х о н қуй и д аги л ар н и
м аъ л у м қ и л а д и : “ Б у х о р о қ ў ш и н и с а к с о н м и н г с у в о р и й д а н
и б о р а т д и р . Б у р а қ а м а м и р н и н г қ ў ш и н н и й ў к д а м а қ и л и ш
д аф тарида қайд этилган. С аройдаги айрим эътиборли м улозим лар 
ҳам ан а ш у р ақам н и н г тўғри экан л и ги н и тасдиқладилар” . Ш ундан 
с ў н г у х о н л и к д а г и ҳ а р б и й к у ч л а р н и н г а с о с и й ж о й л а ш г а н
ноҳиялари устида тўхтаб, «қ ў ш и н н и н г 10 м и н ги С ам арқандда, 
қолганлари ҳам ш у тарзда б о ш қ а ноҳияларда, ж ум ладан, Бухоро, 
Ў ратепа ва М арвда ж ой лаш ган ди р. Б арча ҳарбий кучлар ам и р 
қ ў м о н д о н л и ги га б ў й су н ад и . У л а р н и н г т а ъ м и н о т и ҳам у н и н г
и х т и ё р и д а д и р . А м и р қ ў л и д а г и д а ф т а р д а н а ф а қ а т ҳ а р б и й
хизм атчи л арн и н г н ом лари , б алки улар м и н ган о тл ар н и н г ран ги
ва белгиси \а м ёзи б қўйилган. У қўш и н н и вақги -вак^и б илан 
ш ахсан ўзи к ў р и к д а н ў тк ази б ту р ад и » 1, д е б ёзади . Ф о зи л х о н
с а ф а р н о м а с и д а қ а й д қ и л и н г а н а н а ш у к а б и м аъ л у м о тл а р н и
кўплаб к ел ти ри ш м ум кин.
О р ад ан б и р я р и м о й ўтгач, а м и р н и н г т о п ш и р и ғ и б и л ан
Бухоро м уф тийси Ф ози л хон га “ М и р Ҳ айдар ж ан об и олийларига 
келтирилган ном аларга ж авоб ҳозирча тайёр эм асл и ги н и , элчилар 
уни кутмасдан ўз ю ртларига қайтиш лари м ум кинлигини, хатларга 
э с а ж а в о б М и р И з з а т у л л о ҳ э л ч и л и г и г а т о п ш и р и л и ш и н и ” 
б и л д и р а д и . Ш у н д а н с ў н г Ф о з и л х о н ва у н и н г ҳ а м р о х л а р и
“ Бухорода қиш б о ш л ан и б , қор ёғаётган п ай тд а” бу ш аҳарни тарк 
эти б , Х улм га к е л а д и л а р ва бу ерд а я н а М и р Қ и л и ч А л и б ек 
ҳузурида б и р неча муддат м еҳм он бўлгач, ўз ватанлари то м о н
йўлга чиқадилар. Ф ози л хон ва у н и н г хизм атчилари П еш овардан 
Бухоро то м о н йўлга ч и қ қ а н л ар и га роса б и р йил тўлгач, 1813 
йил 9 а п р ел д а Ш о ҳ ж а ҳ о н о б о д (э с к и Д е х л и ) ш ах р и га к и р и б
келадилар.
Ю заки қараган да, Ф о зи л х о н м и сс и я с и ўш а й и лларда Урта
/. 
Тарихи манозили Бухоро. 24-25-бетлар.
128

---

Ш а р қ д а м авж уд б ў л ган м у р а к к а б х а л қ а р о в а зи я т д а кўп ҳам 
аҳамиятга моли к м авқе тугм агандек кўринади. Аслида эса бундай 
эмас. Аввало ш уни таъкидлаш ж ои зки , инглизлар М ир Иззатуллоҳ 
м и с с и я с и г а қ ў ш и м ч а р а в и ш д а Ф о з и л х о н н и А ф ғ о н и с т о н д а н
Бухорога ю бориб, бу йўналиш даги си ёси й аҳволни чуқур ўрганиш , 
Х улм б и л ан бўлган а л о қ а л а р н и м у стаҳ к ам л аш , Б ухоро-Х улм
м у н о с а б а т л а р и ҳ а қ и д а и ш о н ч л и м а ъ л у м о т л а р г а э г а б ў л и ш
и м конига эриш дилар. А йни вақгда, О с т -И н д и я хўж айинлари бу 
б илан М и р И ззатуллоҳ бош чилигидаги элчи ли кка нақадар катга 
аҳам ият б ерган л и кл ари н и ва унга ф авқулодда вазиф аларни ҳал 
э т и ш ю к л а т и л г а н л и г и н и Б у хоро а м и р и Ҳ а й д а р га о л д и н д а н
билдириб қўйиш вазиф асини ҳам ҳал этган эдилар. А ф суски, биз 
қар и ккал а эл ч и л и к н и н г Бухоро ам ирига топш ирган мактублари 
ва уларга ёзилган ж авоблар м азм унидан бехабармиз. Н а Ф озилхон 
ва н а М и р И зза т у л л о ҳ ўз с а ф а р н о м а л а р и д а б у ҳ ак д а б и р о н
м аъ лум от кел ти ри ш м аган . А м м о ш у даврд аги Бухоро хонлиги 
дип л ом ати яси га оид айрим хужжатларга асосланиб, Ф озилхон ва 
М и р И ззатуллоҳ эл чи л и кл ари н и н г А м ир Ҳ айдар сиёсатида катга 
м авқе тутганлигини тахм ин эти ш м ум кин. Гап ш ундаки, А мир 
Ҳ айдар Бухоро хонлигини Ўрта О сиёда ҳукм рон давлат дараж асига 
кугариш учун кураш ар эк ан , бу йўлда жуда тадбиркорлик билан 
и ш кўрард и . Э р о н ҳ у к м д о р л а р и н и н г М а р в в и л о ят и га бўлган 
и линж ига қарш и кураш олиб бори ш ҳамда Х ива хонлиги билан 
бўлган ўзаро зиддиятда у и ттиф оқчилар изларди. У нинг ю қоридаги 
зи кр этилган Ш уж а ул-М улкка йўллаган 1804 йилдаги мактубида 
а ф г о н а м и р и г а ш и а л а р га қ а р ш и б и р г а к у р а ш д а к а м а р б а с та
э к а н л и ги н и б и л ди ри ш б илан бирга ўш а й и л и Бухорога ҳужум 
қи л ган Х ива хукмдори Элтузархон (1804-1806) устидан қозонган 
ғалабаси таф силотлари ҳам келти ри лган ки , бу б илан А м ир Ҳайдар 
Ў рта О си ёд а яго н а кучли д авл ат бўл и ш н и я т и н и ўз ж ануб ий 
қ ў ш н и с и г а н а м о й и ш э т г а н д и . И н г л и з л а р э с а б у н д ан я х ш и
хабардор эдилар. Ш унинг учун ҳам улар Бухорога ўз элчиларини 
ю борар экан лар, улар олдига қўйилган асосий мақсад - ф ранцуз 
қ ў ш и н л а р и га қ а р ш и Ў рта О си ёд а кучли т ў с и қ т а ш к и л эти ш
и м к о н и я т л а р и н и ў р га н и ш ва ҳал э т и ш б и л а н б и р га , А м и р 
Ҳ а й д а р н и н г а н а ш у н и я т л а р и н и н г а м а л г а о ш и ш и г а ёр д ам
тариқасида и ш ончли ваъдалар берм асликлари м ум кин эмасди. Акс 
ҳолда О с т -И н д и я к о м п а н и я си ўз ниятига эр и ш а олм асл и ги н и
тушунарди.
129

---

Бухоро ҳукм дорлари ф р ан ц у з - рус уруш идан хабардор эдилар. 
М и р И зза т у л л о ҳ а н а ш у ҳ а қ д а Б у х о р о д а т а р қ а л г а н ф и к р -
мулоҳазаларга та я н и б , ўз тасуротлари д а қу й и д аги л арн и ёзади: 
‘4 227 йил (1812) қи ш и а р а ф а с и д а о ғи р ж ан гл ар бўлиб ўтиб, 
унда руслар талоф от кўрганлар ва ф ран ц узл ар М осквани қўлга 
киритганлар. А м м о о зи қ -о в қ а т ети ш м асл и ги ҳамда қатти қ совуқ 
важ ҳидан улар я н а ги ф а с л д а (б а ҳ о р д а ) уруш ҳ а р а к а т л а р и н и
қай тад ан б о ш л аш н и я т и д а м ам л ак ат н и т а р к э т и ш га м аж бур 
б ў л г а н л а р ” 1. Д е м а к , Б у х о р о д а ҳ а л и ф р а н ц у з - р у с у р у ш и
тугалланмаган ва у давом этади, д еган ф и к р м уқим бўлган. О ст- 
И н д и я к о м п а н и я с и э л ч и л а р и ўз м у з о к а р а л а р и н и ш у н г а
а с о сл а н га н ҳолда о л и б б о р г а н л и к л а р и г а ва А м и р Ҳ ай д а р н и
ф р а н ц у з ҳ у ж у м и х а в ф и д а н с а қ л а ш д а у н г а ё р д а м в а ъ д а
қ и л г а н л и к л а р и г а ш убҳа қ о л м а й д и . Ч е тд а н к е л и ш и м у м к и н
бўлган мадад эса ам и р Ҳ айдарга б и р и н ч и навбатда Ўрта О сиёда 
ўз реж аларини ам алга о ш и р и ш учун зарур эди. Ш у н и н г учун 
бўлса керак, орадаги м узокаралар н атиж аларидан илҳом ланган 
А м ир Ҳайдар О ст-И н д и я к о м п а н и я си элчилари Бухорога келиб- 
кетиш и б и л ан о қ Т у р ки я султони М аҳмуд II (1808-1839)га 1813 
йилда М ирза М уҳаммад Ю суф бей бош чи л и ги д а махсус эл чи л и к 
йўллайди. У н и н г қўлига то п ш и р и л га н мактубда А м ир Ҳ айдар 
пардали сўзлар орқал и О с т -И н д и я к о м п а н и яси б илан алоқалар 
ўрнатилганидан ислом х ал и ф аси н и хабардор қи л и б қўяди. Буни 
б и з у н и н г турк султонидан “ бу ерда ф и қ ҳ китобларига муҳтож лик 
куч ай и б к е т га н л и ги ” , я ъ н и қ а т т и қ т а р т и б -и н т и з о м ў р н ати ш
л о зи м л и ги , “ Ҳ и н д и с т о н д а н а н а ш у м ас а л ага о и д б и р қан ч а 
китоблар келти ри л д и -ю , ам м о улар ки ф о я қ и л м аёти б д и ” , яън и
Ҳ и н д и сто н б и л ан яхш и а л о қ а л а р ў р н ати л ган л и ги , ам м о унга 
Урта О сиёда ягон а ҳукм рон бўлиш учун ислом хал и ф аси н и н г 
ф атвоси лози м ли ги баён қи л и н ган ж ум лалардан билиб олам из. 
А м и р Ҳ ай д ар м ак туб о х и р и д а сў н гги м асал а ю за с и д а н ту р к
с у л то н и га қ у й и д а ги т а р зд а о ч и қ м у р о ж а а т қ и л и ш н и л о зи м
топган: “ М овароуннаҳр, Қ азған, Д аш ти Қ и п ч о қ , Х оразм , М арви 
Ш оҳ Ж ақон ва Д уғлаб та р аф л ар и , Балх ва Бадахш он ўлкалари 
м у т л о қ ва б е в о с и т а б и з н и н г м у л к и м и з б ў л и б к е л г а н и , бу