Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ҳофиз Муҳаммад Фозилхоннинг Бухоро
миссияси
X IX а с р н и н г д а с т л а б к и ўн беш й и л и та р и х д а « Н ап о л ео н
у р у ш л а р и » н о м и б и л а н ю р и т и л и б к е л и н а д и . А гар э ъ т и б о р
қ и л и б қ а р а л с а , бу ҳол ф а қ а т О вруп о м а м л а к а т л а р и ҳудудлари 
б и л а н ч е к л а н м а с д а н , у н и н г т а ъ с и р и Ш а р қ м ам л а к а т л а р и н и
ҳ ам қ а м р а б о л г а н л и г и н и , бу д а в р д а г и О в р у п о д а в л а т л а р и
ўр таси д аги н и зо ва қ а р а м а -қ а р ш и л и к л а р у ё к и бу тар зд а Ш а р қ
х а л қ л ар и т а қ д и р и д а ҳам б е в о с и та м уҳим р о л ь ў й н а га н л и ги н и
к ў р а м и з . Б у н га с а б а б ш у к и , е т а к ч и О в р у п о д а в л а т л а р и н и
д о м и га то р т га н ўзаро уруш ва н и зо л а р а й н и вақтд а у л а р н и н г 
м у с т а м л а к а ч и л и к с и ё са т л а р и б и л ан ҳам ч ам б ар ч а с б о ғ л и қ эди. 
Д е м а к , к у р а ш б и р г и н а О в р у п о қ и т ъ а с и д а у с т у н л и к н и
т а ъ м и н л а ш ю за с и д а н б ў л м ай , б ал к и д е н ги з й ў л л ар и ва О си ё- 
А ф р и к а к е н гл и к л а р и д а ж о й л а ш га н ўн л аб м а м л а к а т ва халкд ар 
т и з г и н и н и қўлга к и р и т и ш устида ҳам б о р ар д и .
X V III а с р о х и р и д а , Н а п о л е о н (1 8 0 4 -1 8 1 5 ) ўз қ ў ш и н л а р и
б и л ан М и с р д а э к а н л и г и в а қ т и д аё қ ' ў зи н и н г п и р о в а р д м ақсад и
Б у ю к Б р и т а н и я н и н г м у с т а м л а к а ч и л и к қ у к м р о н л и г и г а ч е к
қ ў й и ш , у н га қ а р а ш л и Ш а р қ м а м л а к а т л а р и н и , ж у м л а д а н , 
Ҳ и н д я р и м о р о л и м у зо ф о т л а р и н и қўлга к и р и т и ш э к а н л и ги н и
б ар ал л а эъ л о н қ и л га н эди. Ш у вақтд ан б о ш л а б Л о н д о н “ Б ую к 
Б р и т а н и я то ж и д а ги га вҳ ар ” - Ҳ и н д и с т о н н и ф р а н ц у з х авф и д ан
м у ҳ о ф аза қ и л и ш учун бутун ч о р а -т а д б и р л а р н и кў р и ш иш и га 
ф а о л к и р и ш и б к е т а д и . А й н и қ с а , Н а п о л е о н б и л а н Р о с с и я
и м п е р а т о р и П авел I (1796-1801) ўртаси д а Ҳ и н д и с т о н г а ю риш
ҳ ақ и д а ўзаро к е л и ш у в 2 и м зо л а н га н д а н к е й и н и н г л и зл а р н и н г
б у б о р а д а ги та ш в и ш л а р и ян а д а о р ти б к етд и . Ўз вақти д а катта
1. Бу ерда гап Наполеон Бонапарт раҳбарлигида Мисрга қариш 1798-
1801 йимар ичида уюштирилган француз ҳарбий экспедицияси ҳақида
бормоқда.
2. Франция консули Наполеон Бонапарт ва Россия императори Павел
I ўртасида 1800 йилда имзоланган бу битим махфий сажиядаги халқаро
ҳужжатлардан бири бўлиб, унинг тафсилотлари Франция ва Россия
давлат архивларида сақланади. Бу масала юзасидан чет эл ҳамда
инқилобгача бўлган рус матбуотида айрим маълумотлар чоп этилган.
119

---

ш ов-ш увга с аб аб бўлган Ф р а н ц и я ва Росси я ўртаси д аги уш бу 
б и ти м П ав ел I н и н г ф о ж и а л и ў л и м и ' ва Р о с с и я -Ф р а н ц и я
и т т и ф о қ и н и н г барбод эти л и ш и б и л ан тарихда ам алга о ш м аган
воқел и кл ар қаторид ан ўрин олган б ўлса-да, А нглия Н ап о л ео н
Ф р а н ц и я с и н и н г Ш а р қ м ам лакатлари га нисбатан о л и б б орган
си ёсати га, а й н и қ с а , у н и н г Б ую к Б р и та н и я м у ста м л а к а ч и л и к
р е ж а л а р и г а р а ҳ н а с о л и ш г а қ а р а т и л г а н н и я т л а р и г а қ а р ш и
кураш н и тўхтатм ади. Бу нарса д астлаб Э ронда А н гл и я н и н г ана 
шу Ш а р қ м ам л ак ати н и Р осси яга қарш и уруш очиш учун гиж - 
ги ж л а ти ш с и ё с а т и д а ў з а к с и н и т о п г а н б ў л с а ,2 1812 й и л д а
Н аполеон қ ў ш и н л ар и Р о сси я ч егарал ари н и бузиб , унга қ арш и
ҳ у ж ум га ў т га н п а й т д а н б о ш л а б Ў р та О с и ё м у з о ф о т и д а г и
д авлатлар б и л ан яқ и н д а н ал о қ а б оғл аш , уларни м аълум тарзд а 
ўз таъ си ри д о и р а си га ол и ш га қаратилган у р и н и ш л ард а, а й н и қ с а
о ч и қ -о й д и н н ам о ён бўлади. Гап ш ун д аки , ўз вақтида Н а п о л е о н
билан П авел I н и н г Ҳ и н д и с то н н и забт этиш м ақсад и д а тузган 
а х д н о м а с и д а бу м а м л а к а т г а ю р и ш р е ж а с и и к к и й ў н а л и ш
ор қал и , б и р и н ч и с и , Э р о н н и н г К асп и й қ и р ғо қл ар и , а н и қ р о ғи
А стробод ва Х уросон ви л о ятл ар и орқал и А ф ғо н и с то н га , сўн г 
Ҳ айбар д о в о н и д а н тўғри Ҳ и н д и сто н га ўтиш мўлж али б е л ги л а н - 
ган бўлса, и к к и н ч и с и , Р о с с и я н и н г ж анубида ж о й л аш ган Ў рта 
О с и ё х о н л и к л а р и с а р х а д л а р и н и б о с и б - я н ч и б ў тга н ҳ о л д а
А ф ғон и стон га, ундан Ҳ и н д и с то н га ҳужум қ и л и ш н и яти баён
қи л и н ган э д и .3 Ф р а н ц и я н и н г Р осси яга қарш и б ош л аган та ж о -
/.