Ўзбек дипломатияси тарихидан

//,
Таш., 1956, с.41-52, Вып ХС, кн. 14, Т., 1957. с. 193-217”.
2. “Труды САГУ”
, 
вып /XXVIII, кн. II. стр. 41.
122

---

и м к о н л а р и қай д а р а ж а д а э к а н л и г и н и а н и к у т ш , Ў рта О си ё 
х о н л и кл ари , б и р и н ч и навбатда Бухоро ам и рл и ги б и л ан яқ и н
муносабатлар ўрнатиш вазиф алари юклатилган. А йни вак^да Ост- 
И н д и я к о м п а н и я с и раҳбарлари А ф ғон и стон о р қал и Бухорога 
борадиган йўлларни ян а бир карра пухта ўрганиш , айниқса, бу 
м ам л ак атд а ю з берган с и ёси й ўзгар и ш л ар д ан в о қ и ф б ўли ш , 
Бухоро хон л и ги н и н г ж анубий чегараларига бевосита туташ ган 
ш им олий А ф гонистон музофотларидаги аҳвол ҳақида маълумот 
тўп л аш н и ҳам м ақ сад қи л и б қўядилар. Бу вази ф а Ф ози л хон
зим м асига ю клатилади. Ш ундай қилиб, қар и ккал а элчи Ўрта 
О сиёни Ҳ индистон билан улайдиган м арш рутларни ўрганиш ва 
б и р и Т у р к и с т о н н и н г ш а р қ и й , и к к и н ч и с и э с а ж а н у б и й
с а р ҳ а д л а р и д а н ў т и б , ҳар и к к а л а с и с а ф а р л а р и н и Б у х о р о д а
якунлаш и лозим эди. Бундай, ю қорида таъкидланганидек, асосий 
вази ф а М и р И ззатулл оҳ м и сси яси зим м аси га ю клатилганлиги 
с а б а б л и , Б у х о р о ҳ у к м д о р и б и л а н О с т - И н д и я к о м п а н и я с и
ўртасидаги расм ий музокаралар ф ақат М ир И ззатуллоҳтараф идан 
олиб борилиш и ш арт қилиб қўй ил ганди. Ф озилхон м иссиясига 
э с а и к к и н ч и д а р а ж а л и в а з и ф а — Б у х о р о х о н и г а м а х с у с
м актубларни етказиш ва М ир И ззатуллоқ бош чилигидаги асосий 
элчи гуруҳи келаётганл игидан уни огоҳ этиш топ ш ирил ганди. 
Ч ун ки эл ч и л ар б оси б ўтадиган м асоф ал ар б и р -б и р и д а н ф а р қ
қи лган ли ги дан Ф ози л хон Бухорога М ир И ззатуллоҳдан олдин 
етиб б ориш и ва ўз вазиф асини адо этгач, уни кутм асданоқ орқага 
қайтиш и тайинланган эди.
М ир Иззатуллоҳ Ўрта Осиёдан қайтиб келиш и билан О ст-И ндия 
к о м п а н и яси раҳбарларига саф ар тасуротлари ҳақида батаф сил 
ҳисобот ёзиб топш иради ва у, юқорида айтилганидек, орадан маълум 
муддат ўгиши билан Оврупо тилларига таржима қилиниб чоп этилади. 
А м м о Ф ози л хон н и н г саф арном аси негадир ком п ан и я архивида 
қолиб кетади. Ф орс тилидаги “Тарихи манозили Бухоро” (“ Бухоро 
манзиллари тарихи”) номи билан битилган ушбу қулёзма ҳозирги 
вактда Ҳ индистоннинг Алигарх университета қўлёзмалар мажмуасида 
сакданмокда1. Ф озилхон миссияси ҳақида маълумот беради ган яккаю
ягона манба ана шу “ Бухоро манзиллари тарихи” асаридир.
/. 
Ҳофиз Муҳаммад Фозилхон валади Қосимхон. Тарихи манозили
Бухоро (форс тилида, муаллиф дастхати), 54 саҳифа, Ҳиндистоннинг
Уттар-Прадеш штатидаги Алигарх университ ет а кут убхонаси
мажмуаси (Аббос-Салом коллекцияси, № 692)да сақланади.
123

---

Ф ози л хон “ Т арихи м ан ози л и Бухоро”да ўзи ҳақида ва м ир 
И ззату л л о ҳ м и с с и я с и б и л ан б и р вақтда у н и н г б о ш ч и л и ги д а
и кки н ч и эл ч и л и к гуруҳининг Бухорога йўлланганлиги сабаблари 
тўғрисида қуйидаги қисқача таф си лотл арн и баён қилади: “ У ш бу 
асар, - деб ёзади у, - П еш овардан Бухорога қи л и н ган саф ардан 
о л и н г а н а й р и м та с у р о тл а р , Т у р к и с т о н м у зо ф о т и д а ги аҳ во л , 
у н д аги ҳ о к и м л а р н и н г ҳаёт т а р зи ва х у л қ -а т в о р л а р и ҳ а қ и д а
ёзилган. У Б арейли ш аҳрида истиқом ат қилувчи марҳум Қ осим хон 
ў ғл и - Ҳ о ф и з М у ҳ а м м ад Ф о з и л х о н қ а л а м и г а м а н с у б д и р ” . 1 
А ф суски, м уаллиф ўзи ҳақида бундан б ош қа м аълумот берм аган. 
Ф о з и л х о н н и н г ё з и ш и ч а , д а с т л а б к и р е ж а г а м у в о ф и қ М и р
И з з а т у л л о ҳ м и с с и я с и т а р к и б и г а қ ў ш и л г а н б ў л и б , у н и н г
ёрдам чиларидан б и ри си ф атида “ ин гл и з ком п ан и яси ҳукумати 
хизм атчиси С ай й и д И ззатуллоҳга ҳамро)утик қ и л и ш и ” керак эди. 
А м м о П еш оварда м иссия саф арга ч и қи ш и олдидан тасод и ф ан
рўй берган воқеа туф айли бу реж а ўзгариб кетади. Ф о зи л х о н н и н г 
таъ кидлаш ича, “ 1812 йил м арт ойида навоб м унтазим ул давла 
м ухтор-ул-м улк Ч арльз Ҳ арпер, ж аноб М еткальф С оҳиб Б аҳодир 
ва соҳиби ю л о м а н о қ и б У ильям М уркраф т С оҳиб Б аҳодирлар” 2 
т о п ш и р и ғ и г а м у в о ф и қ “ А н г р е з Б а ҳ о д и р к о м п а н и я с и ” 3 
хизм атчиси С ай й и д И ззатуллоҳхон Бухоро саф арига ж ўнаш учун 
П еш оварга к ел и ш и б илан марҳум вазир Ш ер М уҳам м адхоннинг 
ўғли Б аҳодирхон унга қарш и ч и қи б , уни ҳибсга о л и ш н и бую ради 
ва А тток қўргонига қам аб қўяди. Бу воқеадан саросим ага туш ган 
и н г л и з л а р , Ф о з и л х о н н и н г т а ъ к и д л а ш и ч а , Т у р к и с т о н г а
ж ўнатилиш и м ўлж алланган м и сси я реж аси б узилм аслиги учун, 
дарҳол Ф ози л хон б ош чилигида қўш им ча эл ч и л и к таш к и л қи л и б , 
у н и П е ш о в а р - Х у л м - Б у х о р о й ў н а л и ш и о р қ а л и с а ф а р г а
ж ўнатиш ади. У нга м уҳрланган ном ал ар то п ш и р и ш и б , ул арн и
Хулм ҳ о к и м и ва Б ухоро ам и р и га е тк а зи ш б у ю ри л ад и . А й н и
в ақ тд а, Ф о з и л х о н м а ъ л у м о т л а р и га кўра, худди ш у к у н л а р и