Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
“Тарихи манозили
 ", 
1-бет
2. Ф озилхон “Тарихи м анозили Бухоро "да ана шу т арздаги
баландпарвоз сўзлар билан эъзозлаган Чарльз Ҳарпер, Ю. Меткальф ва
Уильям Муркрафтлар Ост-Индия компаниясининг зобитлари бўлиб, Буюк
Британиянинг мустамлакачилик режаларини амалга оширишда катта
хизмат кўрсатган шахслардир.
3. Ост-Индия компаниясини Фозилхон шундай деб атайди.
124

---

П еш оварда савдо иш лари билан машғул бўлиб турган Бухоро 
м у ф т и й с и н и н г ўғли С а р ф а р а зх о н 1 унга йўл б ош л овч и қи л и б
т а й и н л а н а д и . “ Бу в а зи ф а н и ад о э ти ш учун и н г л и з л а р йўл 
харажатлари ва о зи қ -о вқ ат учун С арф аразхон га 500 рупия пул 
б ер и ш д и ” , - деб ёзади Ф озилхон. Ш у тарзда Ф озилхон м иссияси 
1812 й и л н и н г а п р е л ь о й и д а С а р ф а р а з х о н й ў л б о ш ч и л и ги д а
П еш овардан Бухоро саф арига ч и қади2.
1812 й и л н и н г апрель ойида Ф озилхон м иссияси А ф ган и стан
ш и м о л и д а ги Хулм ш аҳрига ети б к е л и б , у н и н г ҳ о к и м и М ир 
Қ илич А либек қабулида бўлади. Ф озилхон М ир Қ илич А либекка 
У ильям М уркраф тн и н г О ст-И н ди я ком п ан и яси ном идан ёзган 
м актуб и н и то п ш и р а д и . Ф о зи л х о н н и н г ё зи ш и ч а , М и р Қ илич 
А либек у б илан қилган узоқ суҳбатида О ст-И н д и я ком п ан и яси
раҳбарлари, у н и н г таш кил и й ва ам алий ф аол и яти ҳақида кўплаб 
с а в о л л а р б е р ад и . Бу ерд а э л ч и л а р б еш кун д а в о м и д а Хулм 
то б ел и ги д аги н о ҳ и ял ар аҳволи б и л ан я қ и н д а н т а н и ш а д и , бу 
б е к л и к н и н г савд о-иқтисоди й ал оқалари , ҳарбий қуввати ҳақида 
м а ъ л у м о т л а р тў п л а ш а д и . У л а р н и н г б а р ч а с и Ф о з и л х о н н и н г
кундаликларида ўз акси н и топган. “Т арихи м анозили Бухоро”да 
Хулм ҳ о ки м л и ги тўғрисида баён қ и л и н га н ф и к р -м у л о ҳ азал ар
ш уни кўрсатадики, А ф ғо н истон ш им олида бу вақтга келиб М ир
1. Бу ҳол ўша йиллари Ўрта Шарқда мавжуд бўлган сиёсий алғов-
далғовларга қарамасдан Бухоро билан шарқий Ҳиндистон туманлари
ўрт асида савдо-иқт исодий алоқалар давом эт иб т урганлигини
кўрсатади. Айни вақтда у Бухоро хонлигидаги айрим ҳукмрон доиралар
ва диний арбоблар билан Ост-Индия компанияси ўртасида маълум
алоқалар ҳам мавжудлигидан далолат беради.
2. Бу ерда Фозилхон миссиясининг юборилиши сабаблари ҳақида унинг
ўзи баён қилган фикр-мулоҳазалар келтирилди. Аммо орадан кўп ўтмай
Мир Иззатуллоҳ бошчилигидаги асосий элчилик гуруҳининг аввалдан
белгиланган йўналиш орқали сафарга чиққанлиги маълум. Бу ҳол қўшимча
миссия юбориш масаласининг, Фозилхон таърифлаганидек, ана шу тарзда
тез ва жўн ҳал эт илганлигига шубҳа туғдиради. Ф озилхоннинг
таъкидлашича, мактублардан бири Саййид Иззатуллоҳхон номидан
ёзилган бўлиб, у Бухоро ҳукмдорига топширилиши лозим бўлган. Демак,
масалани инглизлар аввалдан пухта тайёрлаганликлари кўриниб турибди.
Афтидан, Ост-Индия компанияси раҳбарияти Фозилхонни бу масалалар
ю засидан кўрилган т айёргарликлар т афсилот и билан олдиндан
таништиришни лозим кўрмаган.
125

---

Қ илич А либек қўл остида худди Ҳ и рот ва Қ андаҳордаги каби 
м арк ази й ҳоки м и ятга бўйсунм айдиган алоҳида б ек л и к таш ки л
топган. О с т -И н д и я к о м п а н и яси бу во қ ел и кн и ҳисобга олиб, у 
билан я қ и н ал оқалар ўрнатиш га катга эътибор берган. Я на ш уни 
ҳам айтиб ўтиш к ер акки , Ф озилхон бош чилигидаги О ст-И н д и я 
ко м п ан и яси вак и л л ар и н и н г Хулм б еклигида ўзларини бемалол 
тути ш л ари , у н и н г с и ё с и й , и қ ти со д и й ва ҳарбий ҳаёти б и л ан
тўла т а н и ш и ш и м к о н и я т и г а эга б ў л га н л и к л а р и М и р Қ и л и ч
А л и б ек б и л а н О с т -И н д и я к о м п а н и я с и р а ҳ б ар и ят и ўртаси д а 
бундан олд ин ҳам маълум тарзда м улоқот мавжуд б ўлганлигини 
кўрсатади. Ф ози л хон ўз саф ари тасуротларида Хулм ҳақида ҳикоя 
қ и л а р
э к а н , 
М и р
Қ и л и ч
А л и х о н н и н г
ҳ еч
к и м г а
бўйсунм асли гини, унга қараш ли ш аҳар ва қи ш лоқлард а ундан 
б ош қа б и р о в с о л и қ -о л и қ и ш лари б и л ан ш уғулланиш га ҳакди 
э м а с л и г и н и , у н и н г ҳ у к м р о н л и г и д а г и а ҳ о л и П е ш о в а р д а н
Хулмгача бўлган ноҳияларда и сти қом ат қи л и ш и н и таъкидлаш га 
ҳаракат қилади. О с т -И н д и я ком п ан и яси раҳбарларини алоҳида 
қ и зи қ ги р ган м асалалардан бири - с у н н и й ва ш иа м азҳаблари 
ўртасидаги ж ан ж ал ҳамда қа р а м а -қ а р ш и л и к л а р бўлганлигидан 
Ф озилхон унга ҳам қ а т ш қ эътибор беради. У ўз эсдаликларида 
М и р Қ и л и ч А л и б е к н и н г ш и а м а зҳ а б и д а ги Ҳ а зо р а уруғи га 
н и сб атан ам ал га о ш и р га н х у н р е зл и к л ар и н и бутун та ф с и л о т и
билан баён қилади.
У м у м а н с у н н и й - ш и а м а з ҳ а б л а р и ў р т а с и д а г и қ а р а м а -
қ арш и л и к ин гл и з м устам лакачилари учун Ўрта Ш аркда “ О рага 
ни зо солу ҳукм сур” ш и о р и н и ам алга ош и ри ш д а гоят қўл келган 
ом иллардан б и ри бўлганлиги учун ҳам улар бу воқели кка катта 
эътибор берар эдилар. Ч унки у қанча авж олдирилса, А н гл и ян и н г 
б у м и н т а қ а д а б е м а л о л ҳ а р а к а т қ и л и ш и у ч у н ш у н ч а к е н г
и м к о н и я т туғи л ар эди. Бу воқ еал ар д ан б и р н еча йил бурун, 
и н г л и зл а р т а ъ с и р и д а г и а ф ғ о н а м и р и Ш уж а у л -М у л к ҳали 
Кобулдан қувилм асдан олдин, Бухоро ам и ри Ҳ айдар (1800-1820) 
билан у н и н г ўртасида ана ш у асосда я қ и н л и к пайдо бўлган ва 
бу ҳолни инглизлар бир том ондан Э рон , и к к и н ч и тараф дан Ўрта 
О с и ё ва А ф ғ о н и с т о н о р а с и д а г и н и з о л а р н и к у ч а й т и р и ш д а
ф о й д ал ан и ш н и мақс.ад қилиб қўйган эди. У ларн и н г ф и к р и ч а, 
агар Э рон ф ран ц узлар таъсирига туш иб қолса, у ҳолда А нглия 
А ф ғонистон ва Ўрта О сиёдаги сунний давлатлар орқали бевосита 
ё к и б и л в о с и т а у н га т а з й и қ к ў р с а т и ш и ва Э р о н т о м о н д а н
126

---

Ҳ и н д и стон га йўналтирилиш и м ум кин бўлган хавф н и н г олдини 
ол и ш и м ум кин эди. Бухоро амири Ҳ айдар ва А ф ғонистон амири 
Ш ужа ул-М ул к ўртасидаги бу борадаги ёзи ш м а 1804 йилда, яъни 
Ш ужа ул-М ул к А ф ғонистон тахтига ч и қ қ ан й и л и ё қ б ош ланган 
эди. Ўш а йили а м и р Ҳ айдар Кобулга махсус элчи йўллаб, Ш ужа 
ул-М ул кн и м уборакбод этган ва шу м уносабат билан битилган 
м актуб да “ О т а -б о б о л ар ўсти рган д ў с т л и к д а р а х т и н и н г ян ад а 
г у л л а б - я ш н а ш и ” у м и д и н и б и л д и р и б , « ш и а л а р г а н и с б а т а н
муқаддас кураш га» д о и м о тайёрлигини изҳор қилган э д и .1
Ф о з и л х о н “ Т а р и х и м а н о з и л и Б у х о р о ” д а М и р Қ и л и ч
А л и б ек н и н г с у н н и й ва ш иа м азҳаблари ўртасидаги зиддиятга 
м ун осаб атини ойд и н л аш ти рувч и воқеалар б и л ан б и р қаторда, 
Х улм -Бухоро дўстона алоқалари ҳақида ҳам б атаф си л тўхталиб, 
А м ударёнинг и к к и том онида ж ойлаш ган Хулм б еклиги ва Бухоро 
а м и р л и г и д а б у м а с а л а д а э с к и а н ъ а н а г а м у в о ф и қ я к д и л л и к
м а в ж у д л и ги н и ҳам и с б о тл а ш га у р и н г а н . Т а б и и й к и , б у н д ай
м аълум отлар О с т -И н д и я к о м п а н и я си раҳб ари яти учун муҳим 
аҳам иятга эга эди.
Ф о зи л х о н Хулмда ўн беш кун м еҳм он бўлгач, М ир Қ илич 
А либек унга к о м п ан и я мутасаддиси М уркраф т н ом и га ёзилган 
ж авоб м ак ту б и н и то п ш и р а д и . Бу хат Ф о зи л х о н н и н г и ловаси
б и л ан ўш а к у н и ё қ махсус чопар орқали П еш оварга ж ўнатилади. 
Ш у н д ан с ў н г э л ч и л а р қ а й и қ л а р д а А м уд арёд ан ўтиб, Бухоро 
хонлиги сарҳадларига қадам қўядилар.
Ф о зи л х о н Бухорода тез орада С а р ф ар азх о н ёрд ам ид а ам и р 
Ҳ а й д а р қ а б у л и га к и р и ш га м у ясс а р б ў л ад и . У н и н г ё зи ш и ч а , 
“ Бухоро п о д ш о си ” О ст-И н д и я ком п ан и яси эл ч и си н и о ч и қ ч е ҳ р а
ва м ам н ун л и к билан кутиб олади. Ф ози л хон ам ирга ком п ан и я 
раҳбарияти ҳамда М ир И ззатуллоҳ ёзган н ом ал арн и топш иради. 
“ Н о м а л а р н и н г м азм у н и б и л ан т а н и ш и б ч и қ қ а ч , - деб ёзади 
Ф ози л хон , - п од ш оҳ Ҳ индистондаги аҳволни суриш тирди. М ен 
ун и н г барча саволларига ж авоб б ери ш га ҳаракат қилдим . Ш ундан 
сўнг у н и н г иж озати билан подш оҳ ҳузуридан ч и к д и м ”2.
О с т -И н д и я ком п ан и яси элчилари а м и р Ҳ айдардан ю қоридаги