Ўзбек дипломатияси тарихидан

Россия императори Павел I нинг ички ва ташқи сиёсатидан норози
бўлган дворян гуруҳлари уюштирган фитна натижасида у 1801 йил 12
мартда ўлдирилган. Купгина тарихий асарларда бу ишда Англиянинг
бевосита иштироки бўлганлиги тўғрисида тахминлар баён этилади.
2. 1804-1813 йиллардаги рус-эрон уруши.
3. Совет даври адабиётида тарихда “Ҳиндистонга рус хавфи ” бўлган
деган тушунчанинг нотўғри эканлиги ҳақида кўплаб асарлар яратилган.
Уларда, асосан, Россия империяси агрессияга асосланган сиёсат олиб
бормаган, қолаверса, Ҳиндистонга ҳужум қилиш учун унда етарли ҳарбий-
иқтисодий имконият мавжуд бўлмаган, деган фикрни асослашга ҳаракат
қилинади. Тарихий далиллар эса Россия ҳукмрон доираларида бир вақтлар
шундай реж аларнинг бўлганлигини ва Россия ў з муст амлакачилик
сиёсатида ҳар вақт инглизларни талвасага солиб келган ушбу омилдан
усталик билан фойдаланиб келганлигини кўрсатади.
120

---

вузи, и н г л и зл а р н и н г ф и к р и ч а , Н а п о л е о н I учун У рта О си ё 
орқал и Ҳ и н д и сто н га ҳужум қи л и ш , яъ н и илгари шу м ақсадда 
иш лаб ч и қи л ган реж ан и эн д и ёлғиз у н и н г ўзи ам алга о ш и р и - 
ш ига қулай и м к о н и я т я рати ш и м ум кин эди.
Ш ундай б и р ш ароитда А нглия ш о ш и л и н ч чоралар кўриш га 
к и р и ш и б кетади. У н и н г ўз олди га қўйган а со си й м ақсад и - 
Ў р та О с и ё с а р ҳ а д л а р и д а Ҳ и н д и с т о н й ў л и н и б е к и т а д и г а н
ж иддий 
f o b
та ш к и л эти ш эди. Т ўғри, Бую к Б р и тан и я Ҳ и н д и - 
стонда у н и н г расм и й паноҳида м устам л акачи л и к хуруж ларини 
авж олд и раётган О с т -И н д и я к о м п а н и яси н о м и дан бу борада 
ал лақач он қатор тад б и р л ар н и ам алга о ш и р ган эди. М асалан, 
1809 йилда и н гл и з зобити Э л ьф и н ст о н б ош чи л и ги д аги м иссия 
Ҳ и н д и с т о н д а н А ф ғ о н и с т о н г а о л и б б о р а д и га н й ўллар ва бу 
м а м л а к а т г а а л о қ а д о р қ а т о р м у з о ф о т л а р н и м ахсус ў р га н и б
ч и қ қ а н , и н гл и з си ё си й тузоғига ил и н ган аф ғо н ам ири Ш уж оул- 
М ул к (1 8 0 3 -1 8 0 9 , 1839-1842) б и л а н ш а р т н о м а и м зо л а б , бу 
м ам лакатд а ўз та ъ си р и н и б и р қадар м устаҳкам лаш га м у ваф ф ақ 
бўлган эд и . А й н и вақтд а А ф ғо н и с то н ам и р и о р қ а л и Бухоро 
х о н л и г и б и л а н м а ъ л у м а л о қ а л а р н и ж о р и й қ и л и ш г а ҳам
ҳ а р а к а т л а р бўл га н д и . А м м о 1812 й и л га к е л и б , Ў рта Ш а р қ
м а м л а к а т л а р и д а , а й н и қ с а А ф ғо н и с т о н д а рўй б е р ган с и ё с и й
воқеалар и н гл и зл ар пухта ўйлаб тузган уш бу реж ал арн и бузиб 
ю б орган эди. А ф ғо н и с т о н ўзаро к у р аш л ар н а ти ж а с и д а б и р - 
б и р и н и т а н о л м а й д и г а н б и р н е ч а б ў л а к к а б ў л и н г а н , 
и н гл и зл а р н и н г с о д и қ дўсти Ш уж оул-М улк К обулдан қувилган 
ва у ўз ҳ о м и й лари пан оҳи д а ж он с а қ л а б турарди. Ш у н и н г учун 
ҳам Б ую к Б р и та н и я а с о си й эъ ти б о р и н и Ўрта О си ёга, тўғри - 
роғи, у ердаги кучли д авлатлардан б и ри - Бухоро б илан бевосита 
ал оқа ўрнатиш га қаратади.
Ш у м а қ с а д д а и н г л и з л а р Ў р та О с и ё г а М и р И з з а т у л л о ҳ
раҳбарлигида махсус таъ ли м д ан ўтган м усулм он м утахассислар 
г у р у ҳ и н и й ў л л а й д и . Б у гу р у ҳ К а ш м и р о р қ а л и Ш а р қ и й
Т у р ки сто н (С и н ь ц зя н )га ўтиб, ундан Бухоро хонлиги га келиб 
к е т а д и . Бу с а ф а р ҳ а қ и д а г и б а р ч а м а ъ л у м о т л а р М и р И з з а - 
ту л л оҳн и н г йўл х о ти рал ари д а ўз а к с и н и то п ган бўлиб, у н и н г 
а с о с и й м а зм у н и О в р у п о т и л л а р и д а б и р н е ч а б о р та р ж и м а
121

---

қ и л и н г а н ва ч о п э т и л г а н .1 У ҳақд а и н гл и з, ф р а н ц у з ва рус 
ти л л ар и д а м аълум дараж ада м атери ал л ар м авж удлигини ҳисобга 
о л и б , б у е р д а М и р И з з а т у л л о ҳ н и н г с а ф а р и г а т ў х т а л и б
ўти р м ай м и з. А м м о и н гл и зл ар б и р в а қ т н и н г ўзида Бухорога ян а
б и р ва к и л - Ҳ о ф и з М уҳам м ад Ф о зи л х о н д е ган э л ч и н и ҳам 
ю б о р г а н л а р и т ў ғ р и с и д а к е й и н г и в а қ т л а р г а ч а а д а б и ё т л а р д а
эъ ти б о р га м о л и к м аълум от баён қи л и н м аган .
Бу э л ч и н и н г н о м и М и р И ззату л л о ҳ э с д а л и к л а р и д а ти л га 
олинган бўлса-да, амм о унинг шахси ҳэқида ва саф ари тўғрисида 
б и р о н б и р т а ф с и л о т к е л т и р и л м а г а н . М и р И з з а т у л л о ҳ
кун д ал и к л ар и га ёзган қ и с қ а сў зб о ш и си д а ўз а с а р и н и ёзи ш д а 
Бухорога саф ар қилган Ҳ оф и з Ф ози л хон кузатиш ларидан ҳам 
ф ойдаланганини таъкидлаб, унинг ном ини ф ақат б и р марта зикр 
этиш билан чекланган, холос. М ир Иззатуллоҳ саф арн ом аси н и н г 
айрим қисм ларини инглиз (французча наш р билан солиш тирган 
ҳолда) тилидан русчага тарж им а қилган Ю. С околов эса, ана шу 
маълумотга таяниб, “асарнинг инглизча тарж им асида П екиндан 
Қ аш қаргача бўлган масоф адаги 126 б екатнинг ш арҳи келтирилган. 
Бу маълумотларни М ир Иззатуллоҳ Ҳ оф и з Ф озилхон деган бир 
к и м с ад а н о л г а н ” , д еган ҳ ақ и қ атд ан у зо қ х у л о сан и м ай д он га 
та ш л а й д и 2.
Б у е р д а ш у н и т а ъ к и д л а ш л о з и м к и , и н г л и з л а р Б у х о р о
хонлиги га бир вактнинг ўзида и ккита элчи йўллаганлари билан 
асосий эътибор ва ваколат М ир Иззатуллоҳга берилган. Унга ўша 
п ай тгач а и н гл и з м у стам л акачи л ари учун н ом аъ лум К а ш м и р - 
С и н ь ц з я н - Б у хоро й ў н а л и ш и н и с и н ч и к л а б ў р г а н и ш , Ў рта 
О си ё д а ги д а в л а т л а р н и н г ҳ ар б и й к у ч -қ у д р а ти г а б аҳо б е р и ш , 
Ҳ индистонга қарш и ш им олдан ю риш юз берганда уни тўхтатиш
1. Мир Иззатуллоҳнинг сафарномаси ўн уч йилдан кейин Г Клапрот
томонидан форсийдан франиузчага ўгирилиб, 1826 йилда Парижда чоп
этилди. Орадан анча вақт ўтгач, бу асар Англиянинг Форейн Оффис
хизмат чиси - капит ан Р.Д.Хондерсон таржимасида 1872 йилда
Калькуттада инглиз тилида босмадан чиқди. Аммо ҳар иккала нашрда
ҳам сафарнома қисқартирилган ҳолда чоп қилинган. Мир Иззатуллоҳнинг
қулёзмаси ҳақида эса ҳозиргача тайинли маълумот йўқ. 1956-57 йилларда
Ю.А. Соколов ана шу таржималардан айрим қисмларини университет
илмий тўпламида рус тилида эълон қилганди. Каранг: “Труды САГУ,
История Средней Азии и Узбекистана. Новая серия. Вып XXVIII, кн.