Ўзбек дипломатияси тарихидан

Шомий. Зафарнома. 327-328-бетлар.
2. W.J. Fischel. A new lot in source. - p. 201, 206.
82

---

ўз мактубини йуллаган бўлса аж аб эмас. Б оязи д Й илдирим олдига 
ана ш ундай талабнинг кўндаланг қўйилганлиги манбалардан ҳам 
м аъ лум . М а с а л а н , Н и зо м и д д и н Ш о м и й бу тў ғр и д аги А м и р 
Т ем урнинг, агар турк султони бу борадаги ун и н г талабини бажо 
келтирса, икки ўртада бўлиш и м ум кин бўлган тўқнаш увга барҳам 
б е р и л и ш и ҳам да ту р к с у л то н и ўз ю р ти д аги қ у к м р о н л и ги н и
бемалол давом этгиравериш и м ум кинлиги ҳақидаги ф икрларини 
келтириб, ж ум ладан, қуйидагиларни ёзади: “А м ир Темур турк 
элчиларига: “ Б ориб Боязидга айтинглар, ўз ўғлини ҳам бизнинг 
ҳузурим изга ю б о р си н , то к и б и з унга ш ундай и ззат-эҳ со н л ар
кўргазай л и кки , бундайни ўз м еҳрибон отасидан ҳам кўрмаган 
б ў л с и н , уни ф а р з а н д л и к к а қабул қ и л и б , Рум м а м л а к а т и н и
Й и л д и р и м Б оязи д га то п ш и р а м а н , ваҳш ат ва ги н а ти к о н л а р и
ўртадан кўтарилиб, у бундан кейин давлат ва ком рон л и к богидан 
о м он ли к гулбаргини тергай, шаҳарлар, халқлар ам ину о м он ли қ 
ва ф аровонликда, фароғату осудаликда бўлғайлар, бунинг савоби 
(у дунёда) б и зн и н г давлатим из зам онига м ансуб бўлгай” 1.
А м и р Т ем ур б о ш қ а ҳукм дорларга э л ч и л а р ю борар э к а н , улар­
га ю к латилган м и с с и я н и н г аҳам и яти га қ ар аб ўз н о м и д ан иш
кўрувчи бундай о д а м л а р н и н г эъ ти б о р л и , э л -ю р т ичида тан и л - 
ган, ақл ва зако ватл и б ўли ш и га катта э ъ ти б о р берган. У н и н г 
а ъ ё н л а р и ҳам а н а ш ун д ай к и ш и л а р д а н и б о р а т бўлган. Буни 
и тал и ял и к то ж и р М и гн ан ел л и асари д а кел ти ри л ган куйидаги 
сатрл ар тўла исботлайди: “ Т е м у р н и н г к и ш и л а р и , - д еб ёзади 
у, - жуда ҳам кўркам э д и л а р , улар н а с л и -н а с а б и га кўра ҳам 
улуғвор кўри н ард и . У лар ол и й хусусиятли, ф ар о сатл и , маш ҳур, 
ёш и га қараб м ан саб дор бўлган к и ш и л а р эди. Т ем у р н и н г ш ундай 
одам лари б о р э д и к и , улар араб, ю н о н , ҳибру (яҳудий) ва б ош қа 
қатор ти л л ар н и би л ард и л ар, о с м о н и л м и , геом етри ядан машҳур 
э д и л а р ’’2. С о ҳ и б қ и р о н эл ч и л ар н и ҳам а н а ш ундай ки ш и л ард ан
тан л аган ли ги га шубҳа қолм айди.
М анбаларда кел ти ри л ган А м ир Т ем ур д и п л о м а ти к алоқала- 
рига д о и р м атериаллар ш ундан д ал о л ат б е р ад и к и , С оҳи б қи рон
эл ч и л ар н и тан л аш д а ғоят эҳ ти ётк о р л и к кўрсатган , ўз аъёнлари 
ичидан эн г сад о қатл и , б и л и м д он ва ҳуш ёр к и м сал ар н и ги н а бу 
иш га л о й и қ кўрган.
/. 
Шомий. Зафарнома. 246-бет.
2. Исмоил Ақа. Темур ва давлати. 73-бет.
83

---

Бу ўринда С о ҳ и б қ и р о н , ф и к р и м и зч а , тў л а-тў ки с қад и м и й
туркий д и п л о м а ти я га хос бўлган у р ф -о д а тл а р га қ а тт и қ риоя 
қилган. У, ш убҳасиз, бу соҳа учун ғоят қи м м атл и сан ал ган , XI 
асрда битилган ва қадим ий д и п л о м а ти я с и р -а с р о р л а р и н и ўзида 
иф ода этган туркий тилдаги қом усий асар - “ Қутадғу б и л и к ” 
б илан яхш и тан и ш бўлган.
А м ир Темур таш қи си ёсати га ўз ҳаётини бағиш лаган ун и н г 
садоқатли эл ч и л ар и о р аси д а И с п а н и я га б о р и б , у ерда А м ир 
Т ем ур эл ч и с и с и ф а т и д а м аълум м уддат турган ва К асти л и я 
эл ч и л ар и б и л ан С а м а р қ а н д га қ а й тга н М уҳам м ад А л -К е ш и й
си н гари зукко д и п л о м атл ар бор эди. А м и р Т ем ур с а л тан ати н и н г 
машҳур д и п л ом атл ари д ан б и ри - М уҳам м ад А л -К е ш и й ҳақида 
м аълумотлар кам учрайди. О врупо м ам л ак атл ари га А м ир Темур 
м у су л м о н д и п л о м а т л а р д а н ф а қ а т А л - К е ш и й н и ю б о р и ш н и
лози м топган. Бу н арса А л -К е ш и й н и н г ю к сак м аданиятли ва 
саводли б и р ки ш и бўлиш и б и л ан б и р қаторд а у н и н г маълум 
д араж ад а О вруп о ти л л а р и д а н , ҳеч б ў л м а га н д а у н и н г б и р о н - 
тасидан хабардор б ў л ган л и ги н и б и л ди рад и . У И с п а н и яга етиб 
б о р и б , у н и н г қ и р о л и Ҳ е н р и х III ҳузурида Ш а р қ н и н г бую к 
им ператори - А м ир Т е м у р н и н г ш ахсий ваки л и си ф ати д а жуда 
катта хурм ат-эъ тиборга сазовор бўлади, қирол саройларидаги 
й и ғи н л ар д а катта обрў қ о зо н ад и . Ҳ е н р и х III унга Руи Г о н са­
л е с д ё К л а в и х о р а ҳ б а р л и г и д а г и ў з э л ч и л а р и н и қ ў ш и б , 
ҳурм ат-эҳтиром б илан С ам ар қ ан д га қ а й та р а д и 1.
Бу аж ой и б д и п л о м ати и ш у с о ҳ а н и н г я н а б и р етук вакили - 
Ж алолиддин К еш и й б илан та қ қ о сл а с а бўлади. У А м ир Темурга 
асосан М овароуннаҳрда м устақил ва б и р бутун д авл атн и б арпо 
қилиш йилларида катта хизм атлар кўрсатганди. М асалан, Ш ара-
1. 
Муҳаммад Ал-Кеший ҳақида Клавихонинг эсдаликларида асосий
маълумотлар уз аксини топган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, бу ёрқин
сиймонинг исм-шарифи турли манбаларда ҳар хил тарзда ёзилади: Ал-
Каҳий, Ал-Качи, Ал-Қози, Ал-Ҳожи. Маълумки, Соҳибқироннинг она
ватани — Шаҳрисабзнинг аввалги номи Кеш бўлган. Клавихо уни уз
эсдаликларида “кач
 ” 
деб талаффуз этган. У Темур элчиси номини ҳам
ал-Качи деб ёзган. Ҳар икки ҳолда ҳам гап Кеш ҳақида боради. Француз
тадқиқотчиси Люсьен Керен элчи номини ал-Кеший, деб тўғри йўл
т ут ган. М уҳам м ад А л -К е ш и й , а сли Кеш ш аҳридан бўлиб,
Соҳибқироннинг яқин ватандошларидан бири бўлганлигига шубҳа
қолмайди. У ўзига туғилган шаҳри номини нисба қилиб олган.
84

---

ф и д д и н Али Я зд и й н и н г ё зи ш и ч а , Ж алоли дд и н К еш и й орти қча 
қон т ў к и л и ш и н и н г о л д и н и о л и ш м ақсадида ўз талабига муво- 
ф и қ А м и р Т ем у р т о м о н и д а н Х оразм во л и й си Ҳ у сай н С ўф и 
ҳузурига эл ч и та р и қ а с и д а ю борилганди.
“ М авл о н о Ж а л о л и д д и н хайрихо)у
1
и к ю зи н и Х оразм том он
қ аратд и ва ул м уҳим (в а з и ф а )н и раҳм и ш а ф қ а т йўли б и л ан
ҳал этм о қ ч и бўлди. У ерга б оргач, - деб ёзади Я зд и й , - д о н и ш - 
м анд улам о ва д и н п а р в а р п еш во л ар га хос бўлган н аси ҳ ат ва 
хуш м уом алалик б и л ан сўз қотди ; н и зо н и тубдан б артараф эти ш
ва ф и т н а о л о в и н и ўч и ри ш учун оятлар ва и сб оти га ҳадислар 
келтирди. А м м о най ти б ўлм аган и учун н о т и қ н и н г гапдонлиги 
ва сўзга чеч ан л и ги ф о й д аси бўлм ади ва натиж а берм ади. (М исра: 
Қ улоғи к а р , эс и й ў қ (о д а м га) ч и р о й л и н у т қ сў зл ам о ғд ан не 
ф о й д а) Ҳ усай н С ў ф и (у ай тган ) сўзларни қабул қи л м ад и ва у 
ш у н д а й ҳ а қ и қ а т г ў й у л у ғ к и ш и н и қ а м а б қ ў й и ш г а ж у р ъ а т
қилади” 1.
А м и р Т ем ур а ъ ё н л а р и и ч и д а бундай а ж о й и б д и п л о м а тл а р
кўп бўлган. А м и р Т ем ур Т ўхтам иш га ю борган эл ч и Ш ам си д ди н
А л м о л и қ и й н и Н и зо м и д д и н Ш о м и й ш ундай таъ ри ф л ай д и : “ У 
иш кўрган, ақ л л и , ҳуш ёр, д о н и ш м а н д бир к и ш и эди. У бориб 
ш и р и н су х ан л и к б и л ан
к ў н г и л г а
ёқар гапларни ай ти б , сўзн и н г 
у л ан и ш у р и во ж и га р и о я қ и л га н ҳолда м ақ сад н и адо этди. У н и н г 
сўзлари п о д ш о ҳ ва ам и р л а р қалбига таъ си р кўрсати б (Тўхта- 
м и ш хон ) сулҳу с аф о га м о й и л бўлди ва Ш ам си д д и н А л м ол и - 
қ и й н и си й л аб , ҳурм ат б и л ан қ а й та р д и ...” 2. Бу ҳақда Ш ом и й д ан
ян а б и р м исол к е л ти р и ш м у м ки н . А м ир Т ем ур Д еқ л и н и қўлга 
кири тгач , а тр о ф рож аларга э л ч и л ар ю бориб, уларни то б ел и кка 
д аъ ват этади. Бу д и п л о м а т и к хи зм ат ҳам Т ем ур атроф и д аги гоят 
эъ ти б о р л и ш ахсларга ю к л ати л ган л и ги н и кўрам из, “Д еҳ л и н и н г 
Ф е р у зо б о д д а р в о з а с и д а н ч и қ қ а н л а р и д а (А м и р Т е м у р ) - д еб
ё за д и Ш о м и й , - б у н д а н и л г а р и р о қ л а ш к а р г о \д а н э л ч и л и к
р асм и б и л ан Л аҳовар та р а ф и га ж ўнаган Т ер м ез сай й и дл ари д ан
бўлм иш Х удовандзода С а й й и д Ш ам суддин ва А ловуддин н ои б -