Ўзбек дипломатияси тарихидан

Тадж ад-Дин ас-Салмоний. Тарих-наме. с. 115.
2. Темур тузуклари, 26-бет.
75

---

табиий ҳол эди, албатга. Ч унки четэл вакиллари С оҳи б қи рон н и
С а м а р қ а н д д а к у т и б т у р о л м а с , у н и н г ш а х с ан ўзи е ч а д и г а н
муаммоларга эса ҳеч ки м аралаш олм ас эди. М асалан, Ҳ индистон 
саф ари вақтида, Кобул яқи н и д аги Д уринда А м ир Т ем ур ҳузурига 
Темур Қутлуғ Ў ғлон, А м ир И дику, Ҳ изрхўж а Ўғлон элчилари 
к е л и б , Ш о м и й н и н г ё з и ш и ч а , ўз х ў ж а л а р и н и н г қ у й и д а г и
мазмунда битилган н ом ал ар и н и топш иради: “ Бизлар ҳам м ам из 
С о ҳ и б қ и р о н н и н г б ан д ал ар и , х и зм аткорл ари ва та р б и я л а р и н и
топ ган к и ш и л а р м и з. А гар бундам илгари м ухолиф ат ти р н о ғи
ихлосим из ю зини ти рнаган бўлса, энди би з акд ойн аси да ун и н г 
ай б и н и кўрдик ва оёғи м и зн и у (ихтилоф ) м ақом идан тортдик. 
Агар халиф алик паноҳи бўлм иш ҳазрат авф қилсалар, бундам 
к е й и н б а н д а л и к к ў ч аси д ан четга қадам қ ў й м а й м и з ва итоат 
остонасидан б ош и м и зн и кўтарм айм из” 1. С оҳибқирон уларни авф
этади ва “хисравона туҳфалар билан сараф роз” эти б, қайтиш ларига 
ижозат беради.
Бу ерда бўлиб ўтган й и ғи н га атр о ф -ж ав о н и б д аги м ам лакат 
ва ҳукмдорлардан келган элчилар билан б и р қаторда у зо қ Дўғу 
Мўғул (Улуғ ю р т)н и н г ч и н ги зи й ҳукм дори Т ем ур К утлугнинг 
махсус вакили, Х итой и м п ер ато р и н и н г элчиси Т айзи Ўглон ҳам 
ўз одам лари б и л ан ети б келадилар. Б ош қал ар қаторида А м ир 
Темур уларни ҳам катта хуш нудлик билан кутиб олади. У ш бу 
а н ж у м а н г а т а ш р и ф б у ю р г а н л а р о д а т г а м у в о ф и қ к а т т а
совга-салом лар б и л ан келган эдилар. С оҳи б қи рон элчиларга ўз 
н а в б а ти д а қ и м м а т б а ҳ о ту ҳ ф а л ар у л а ш ад и . Й и г и н д а г и л а р н и
а й н и қса Ф орс вилояти волийси ам ирзода Ш айх Н урид д иннинг 
А м ир Тем урга кел ти рган қим м атбаҳо с о вга-сал о м л ар и қ а тт и қ
ҳайратга солади. “ А троф (диёрлар)дан келган элчилар - деб ёзади 
Н изом иддин 
Ш о м и й бу ҳакда ҳи коя қилар э к а н , - м асалан, 
Хитой м ам лакатидан элчи бўлиб келган Т ой зи Ўглон ва Темур 
К у т л у г н и н г э л ч и л а р и ҳ ам ш у м а ж л и с д а ҳ о з и р б ў л и б , у 
қ и м м а тб а ҳ о с о в г а л а р г а та а ж ж у б к ў зи б и л а н т и к и л а р д и л а р . 
С о ҳ и б қи р о н ҳазратлари у туҳф алардан эл чи л арга сую ргаллар 
улаш ди»2. Х итой э л ч и с и н и н г Д у р и н га ети б к е л и и ш н и н г саб аб - 
л а р и ҳақида м ан б а л ар д а а н и қ м аъ л ум от у ч р а м а с а -д а , у н и н г
/. 
Шомий. Зафарнома, 225-226-бет.
2. Ўша асар. 226-бет.
76

---

бу ерга ў з-ўзи дан к е л м а га н л и ги н и , А м и р Т ем у р н и н г Х и н д и - 
стон га о тл а н га н и н и эш и тга н Х и т о й и м п ер ато р и С о ҳ и б қ и р о н - 
н и н г гал даги р е ж а л а р и д а н т а ш в и ш г а ту ш и б , зу д л и к б и л а н
у н и н г ҳузурига ўз эл ч и си Т о й з и н и ю б о р га н и н и тахм ин этиш
м у м ки н . Й и р и к ш а р қ ш у н о с о л и м З а к и й В алидий Т ў ғо н н и н г 
т а ъ к и д л а ш и ч а , худди ш у е р д а , я ъ н и Д у р и н д а А м и р Т ем у р
ҳи н д с а ф а р и д а н к е й и н Х и т о й га ю р и ш у ю ш ти р и ш н и я т и н и
о ч и қ э ъ л о н қ и л а д и . У н и н г ф и к р и ч а , С о ҳ и б қ и р о н н и н г бу 
м асал ад аги
реж аси 
қатъ ий б ўл и б, ш у н и ятд а у 1397 йилда 
Ч и г а т о й х о н и Х и зр х ў ж а б и л а н я р а ш и б , у н и н г қ и зи Т угал 
х о н и м га уй л ан ад и ва валиаҳди М уҳам м адсултон М и рзо ҳамда 
б о ш қ а б и р қ ан ч а а м и р л ар га Х и т о й с а ф а р и га яқ и н д а н та й ё р га р - 
л и к кўри ш учун М ўғулистон т а р а ф л а р и д а , Еттисувда қалъалар 
ва и с т е ҳ к о м л а р қ у р и ш ва у е р л а р д а қ и ш л о қ х ў ж а л и г и н и
р и в о ж л а н т и р и ш б и л ан ш у ғу л л ан и ш н и бую ради. “ А м м о, - деб 
ёзади Т ў ғо н , - М и ср ва А надўли с у л т о н л а р и н и н г Т ем ур и м п е- 
р и я с и н и н г ғ а р б и й с а р ҳ а д л а р и г а н и с б а т а н о л и б б о р г а н
с и ё с а т л а р и С о ҳ и б қ и р о н н и я н а ға р б га о т л а н и ш г а ва Х и то й
с а ф а р и н и у м ўлж аллаган 1398 й и л д а б о ш л аш га и м к о н б ерм ади 
ва уни о р қага су р и ш га уни м аж б у р қ и л д и . А гар А м и р Т е м у р ­
н и н г а н а ш у реж аси ам ал га о ш га н д а э д и , эҳ ти м о л , у б а р п о
этган и м п е р и я н и н г С о ҳ и б қ и р о н ва ф о ти д а н к ей и н ги такд и р и
б о ш қ а ч а б ўл ард и ” 1.
Ҳ ар ҳ о л д а ҳ и н д с а ф а р и д а в о м и д а Д у р и н д а б ў л и б ўтган
а н а ш у й и ғи н д а А м и р Т е м у р й ў л -й ў л а к а й ғо ят муҳим и ч ки
ва та ш қ и с и ё са т га д о и р қ а то р м а с а л а л а р н и м у ҳокам ад ан ў тк а - 
за д и , у л а р н и н г ҳар б и р и ю з а с и д а н м аъ лум қ а р о р л а р қабул 
қ и л а д и . М а н б а л а р н и н г х а б а р и ч а , б у н д а й а н ж у м а н л а р т е з -
те з ў т к ази б ту р и л га н .
А м ир Т ем ур С и н д дарёси қ и р ғо қ л а р и га етиб келганда у н и н г 
ҳузурига атроф даги ҳ о к и м л и к л ар д ан я н а б и р қатор элчи лар етиб 
келадилар. У лар С о ҳ и б қ и р о н га ўз ҳ у к м д о р л ар и н и н г ихлос ва 
то б е л и к изҳор этилган м ак ту б л ар и н и топ ш и р ад и л ар . Бу э л ч и - 
л а р н и н г ай р и м л ар и га то п ш и р и л га н ж авоб м актубларидан А м ир 
Т ем ур у л арн и н г хукм дори гард ан и га Ҳ и н д и сто н ф атҳи билан
/.