Ўзбек диалектологияси

Назорат топшириқлари
1. Диалектология фани бўйича маълумот беринг. 
Dialektos
— икки фан тар- 
моғи тилшуносликнинг бир бўлимини англатишидан ташқари табиат қонун- 
ларини ўрганувчи соҳаларга алоқасини тушунтиринг.
2. Шева, диалект, лаҳжа атамаларини мисоллар орқали ажратинг?
3. Тасвирий ва тарихий диалектологиянинг ўрганиш чегарасини белги- 
ланг.
4. Диалектологиянинг асосий вазифаси нималардан иборатлигини сўзлаб 
беринг.
5. «Ўзбек тили ва адабиёти» фанларини ўқитишда диалектология фани- 
нинг аҳамиятини мисоллар асосида исботланг.

---

2- 
асосий савол бўйича ўқитувчииииг мақсади: 
Транскрипция (қайта 
ёзув)нинг ўзбек хал қ ш еваларини ўрганиш даги аҳамияти ҳақида 
тушунча бериш. Транскрипциянинг тузилиши ва турларини мисоллар 
оркдпи исботлаш. Лотин ва крилл алифбоси асосида тузилган белгилар, 
улардан ф ойдаланиш , халқаро ф он ети к алиф бо ҳақида маълумот 
бериш.
ИДЕНТИВ ЎҚУВ МАҚСАДЛАРИ
2.1. Т ранскрипция (қайта ёзув)нинг диалектларни ўрганишдаги 
зарурлигини англатади.
2.2. Транскрипциянинг турларга бўлинишини изоҳлайди.
2.3. Халқаро ф онетик алифбони шарҳлайди.
2.4. Транскрипция билан транслитерацияни фарқлайди.
Транскрипция ҳақида умумий маълумот.
Транскрипция диалект ва 
шеваларда учрайдиган товушларнинг турли кўриниш ларини ёзувда 
ифодалаш учун қўлланадиган маълум белгилар системасидир. Тил 
то в у ш л ар и н и а н и қ и ф о д ал аш учун х и зм ат қ и л а д и ган ёзув — 
транскрипция 
(лотинча 
transcriptio —
қайта ёзиш) деб аталади.
Транскрипция учун у ёки бу халқ истеъмолидаги (лотин — рус — 
ўзбек алфавити каби) традицион алфавитдан ўрни билан маълум 
ўзгариш лар ки ри ти ш орқали ф ой даланилади. Ш унинг учун ҳам 
транскрипцияда белгилар сони ўзига асос бўлган алфавитдаги ҳарфлар 
сонидан кўп бўлаци.
Т р а н с к р и п ц и я н и н г ф о н ет и к т р а н с к р и п ц и я , ф о н е м а т и к ёки
фонологик транскрипция каби турлари бор.
Транслитерация.
Бирор тилнинг ёзма ёдгорликларини ёки маълум 
бир м атнни (м асалан, араб алифбосида ёзилган эски ўзбек тили 
ёдгорликларини) нашр этишда шу ёдгорликларнинг ёзув системасини 
бошқа тил ёки ёдгорлик ёзув системаси орқали ифодалаш трансли- 
терация деб аталади. Демак, транслитерация — бирор ёзув ҳарфларини 
бошқа бир ёзув ҳарфлари билан алматириб ифодалаш усулидир.
ФОНЕТИК ВА ФОНОЛОГИК ТРАНСКРИПЦИЯ
Маълум бир мақсад учун турли соҳалар бўйича иш латиладиган 
транскрипцияларнинг аниқлик даражаси бир хил эмас.

---

Лингвистик асарлар (қиёсий ва тарихий грамматикалар, этимологик 
луғатлар, турли тил матнларидан намуналар ва шу кабилар)ни нашр 
этганда транслитерациядан фойдаланилса ҳам, қардош тилларнинг 
ф о н е т и к а с и қ и ё с қ и л и н г а н д а , д и а л е к т о л о г и к и ш л а р д а ва 
диалектология фанида фонетик транскрипциядан фойдаланилади. Халқ 
оғзаки ижодиёти ёдгорликларини нашр этганда мавжуд алфавитдан 
фойдаланилса, бу ёдгорликлар диалектал қимматини йўқотади.
Ш унинг учун уларнинг талаффуз хусусиятларини мумкин қадар 
сақлаш мақсадида фонетик транскрипция қўлланилади.
Транскрипция чет тили ва она тили орфоэпиясига оид ишларда 
ҳам кенг қўлланилади.
М оҳияти ж иҳатдан эн г а н и қ тр а н с к р и п ц и я ф о н ет и к тр а н с - 
крипциядир. Бу транскрипция умумий ва хусусий фонетика, шу қатори 
экспериментал ф онетика ютуқларига асосланади. Тиллардаги нутқ 
товушларини ф онетик транскрипция учун танланган алфавит орқали 
ифода қилиб бўлмаса, бошқа тиллар алфавитидан ҳарфлар олинади 
ёки ҳарфлар ёнига, устига, ичига д и акр и ти к белгилар қўйилади. 
Ф онетик транскрипциянинг вазифаси — тилда мавжуд бўлган ҳамма 
товушларни ёзувда акс эттиришдир. Ф ақат фонемаларнигина ҳисобга 
олиш учун ишлатиладиган транскрипция — 
фонологик транскрипция
дейилади.