Ўзбек диалектологияси

1
-асосий саволнинг баёни:
Диалектология фани бўйича умумий маълумот. 
Диалектология ф екча 
dialektos сўзидан олиниб бирор тилнинг мавжуд шева ва лаҳжаларини 
ўргатади. 
D ia lekt—
шева, 
logos —
таълимот, яъни шева ҳақида таълимот 
демакдир. Дунёда мавжуд тилларнинг деярли барчаси ўзига хос ички 
шева ёки шевачалардан иборат. Туркий тилларнинг ҳар бири бир неча 
шева ва диалектлардан иборатлиги маълум. Бироқ ўзбек тили туркий 
ти л л а р и ч и д а ў зи н и н г кўп ш е в а л и л и ги д и а л е к т л и л и г и б и л ан
фарқланади. Ш евашунослик билимдонларидан бири 
профессор 
Е.Д. Поливанов: «... туркий тилларнинг бирортаси ҳам шевалараро ўзбек 
тили сингари бу қадар кескин фарқланмайди, д е м а к ,... бирорта туркий 
тил ҳам шу қадар специфик, диалектал хилма-хиллик хусусиятига 
эга эмасдир. Бу эса, табиий, адабий тил учун бирор диалектни асос 
қилиб олиш масаласини ниҳоят даражада оғирлаштиради», деган эди.
Ўзбек лаҳж аш унослик ф ани Ў збекистон ҳулудидаги ва бош қа 
қардош ҳамдўстлик мамлакатларидаги ўзбекларнинг жонли сўзлашув 
тилини текширади.
М аконни ўрганиш нуқгаи назардан диалектология икки хил бўлади:
1) тасвирий диалектология ёки диалектоф аф ия; 2) тарихий диалек- 
тология.
Тасвирий диалектология ёки ди алектоф аф и я маҳаллий шева ва 
лаҳжаларга хос фонетик ва лексик, морфологик хусусиятларни қайд 
этади, ёзиб олади ва уларни картага туширади.
Тарихий дилектология тилнинг диалектал хусусиятлари билан 
бирга, шу хусусиятларнинг келиб чи қи ш и , ривож ланиш и, турли 
д а в р л а р д а ў зга р и ш , қардош т и л л а р б и л ан м у н о са б а ти ва шу 
ш е в а л а р н и н г та ш к и л то п и ш и д а қ ар д о ш ва қард ош б ў л м аган
тилларнинг иш тироки кабиларни ўрганади.

---

К ейинги йилларда барча ўзбек ш еваларини ареал ва л и н гво- 
географик усуллар билан ўрганиш ҳам тарихий мақсадларни кўзда 
тутади.
Диалектологиянинг шеваларни ўрганиши эса тил тарихи учун ҳам, 
халқ тарихи учун ҳам бой ва қимматли материаллар беради. Чунки, 
адабий тилда аллақачонлар йўқ бўлиб кетган ёки ўзгаришга учраган 
сўзлар, айрим грамматик ш акллар маҳаллий шеваларда сақланиб 
қолганлиги табиий.Уларни топиб адабий тилга олиб кириш ёки уни 
бойитиш жуда муҳимдир. Ўзбек диалектологияси ўзбек тили тарихидаги 
айрим ноаниқ масалаларни ойдинлаштириш, ҳал қилиш учун асосий 
манба беради.
Қадимги ўзбек ёзма ёдгорликлари ти ли н и н г биз учун н о ан и қ
(гумонли) бўлган айрим хусусиятларини ҳозирги ўзбек ш евалари 
м а т е р и а л л а р и
ё р д а м и д а
а н и қ л а ш и м и з
ва т ў л д и р и ш и м и з
мумкин.Ш еваларни ўрганиш ўзбек адабий тилининг фонетик, лексик- 
грамматик нормаларини белгилаш, орф ограф ия ва орф оэпиясини 
стабиллаштириш учун катта ёрдам беради.
Ш еваларни ўрганиш орқали ўтм иш даги у р у ғ-қ аб и л ал ар н и н г 
ж о й л а ш и ш ху д уд лари н и а н и қ л а ш , э т н о н и м л а р , т о п о н и м л а р , 
гидронимлар, умуман онамастика (номлар) воситасида халқ тари- 
хининг айрим мавҳум томонларини ёритиш мумкин. Шу жиҳатдан, 
диалектларни ўрганиш ҳам илмий, ҳам амалий аҳамиятга эгадир.
Диалектология ( лаҳж аш унослик)нинг ўрганиш макони: шева, 
диалект ва лаҳжа атамалари.
Бу атамалар диалектология фанининг ўрганиш макони (объекти) 
ҳисобланади.
Шева 
— бирор тил доирасидаги халқ жонли тилининг ўзига хос 
ф онетик, лексик ва ф ам м ати к хусусиятларга эга бўлган энг кичик 
қисми ҳисобланади. М асалан, Тош лоқ шеваси, Қарноқ шеваси, Турк 
шеваси.