Ўзбек диалектологияси

қьтьф 
эгри, 
ш ак-чакак, 
тамақсов 
— очкўз, 
сацров 
— кар (аттуҳфа — туз) сингари 
ж уда к ў п л а б с ў з л а р н и н г ҳ о з и р г а ч а қ и п ч о қ л а ҳ ж а с и д а к е н г
қўлланилиши ҳам бу лаҳжанинг жуда қадимий, яшовчан ва ифода 
им конияти кенг эканлигини кўрсатади. М авлоно Л утфий, ҳазрат 
Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва улар замондоши 
Муҳаммад Солиҳ сингари даҳо адиблар асарлари тилида қипчоқ тили 
унсурларининг бот-бот учраб туришини ҳам қўшадиган бўлсак, умуман 
бу гуруҳ лаҳжаларининг эски ўзбек адабий тили тараққиётида бениҳоя 
катта ўрин тутганлигининг гувоҳи бўламиз.
А сл и д а, ам ал д аги ў зб ек а д аб и й т и л и н и н г ш а к л л а н и ш и ва 
ривож ланиш ида ҳам қи п ч о қ лаҳж аси н и н г таъсири биз тасаввур 
қилганимиздан бир неча бор кучлироқдир. Зеро, ҳар қандай маҳаллий 
лаҳжа тилнинг қуйи шакли бўлиб, у адабий тилнинг бойиши учун 
асос, туганмас манбадир. А ф суски, бизнинг тилш унослигим изда 
тилнинг тараққиётини сунъий тарзда тезлаштиришга интилиш, худди 
мулкни умумлаштиришга шошилганимиз сингари умумий тилга эга 
бўлишга шошилиш тенденциясининг узоқ вақт ҳукмрон бўлиб келиши 
натижасида адабий тил маҳаллий шевалардан-лаҳжалардан ажралиб 
қолди. Аксар ҳолларда, адабий тил лаҳжаларга, айрим маҳаллий 
лаҳжалар бир-бирларига қарши қўйилди. Бу ҳол, ўз навбатида, адабий 
ти л н и ҳар ж иҳатдан кам б ал ғалл аш ти р ад и , л аҳ ж аларн и эса, ўз 
қиёфасидан маҳрум бўлиш, киш илик хотирасидан унут бўлишга сабаб 
бўлди. XX асрнинг 20—90-йилларида ўзбек тили, асосан, таш қи 
омилларга таяниб ривожланди. Тилимизга рус тили ва у орқали Европа 
тилларидан жуда кўплаб сўзлар кириб келди. Ш евадаги минглаб

---

и ф о д а л а р , ў з и м и з н и н г а с р л а р м о б а й н и д а я р а т г а н м и л л и й
бойлигимизни четга суриб қўйилди. М ана шу носоғлом вазиятни 
бартар аф қи л и ш к е р а к бўлган ф урсат етиб келди. Ж у м ҳ ури ят 
ҳудудидаги барча лаҳж аларни, жумладан қи п ч о қ лаҳж асини ғоят 
синчиклаб ўрганиб чиқиш ва улардаги кўплаб сўзларни, идеоматик 
ибораларни адабий тил хазинасига қўшиш тилшуносларимиз олдида 
турган энг зарур вазифалардан биридир. Чунки қипчоқ лаҳжалари 
хусусиятлари таъкидланганидек, аввало эски ўзбек тилида, ўша даврда 
яратилган манбаларда берилган. Иккинчидан, бошқа лаҳжалар каби 
қипчоқ лаҳжаси ҳозирги ўзбек адабий тилини бойитиб турибди.